هم مجزى و معتبر باشد . ^۱
اشكال روشن بر اين استدلال اين است كه راه به ثمر نشستن آن حكمت ، رحمت يا لطف ، منحصر در آنچه گفته شد نيست . يك راه هم اين است كه با استفاده از اصول رجالى و قواعد نقد سند و متن ، تك تكِ روايات ، مورد مطالعه و تحقيق قرار گيرد و شاهدش اين است كه فقهاى فراوانى در طول تاريخ ، بدون اعتقاد به اعتبار همه روايات موجود ، بر اساس روش دوم عمل كرده اند و موفّق به استنباط و تدوين احكام فراوان شرعى شده اند .
2 . روايات متواتر بر وجوب عمل كردن به احاديث اين كتاب ها دلالت دارند . شيخ حرّ عاملى براى اثبات اين ادّعا ، نمونه هايى را مى آورد كه عبارت اند از : تأييد كتاب يونس بن عبد الرحمان و كتاب فضل بن شاذان كه با عرضه آن بر ائمه عليهم السلامصورت گرفته است ؛ تصريح صدوق به اين كه كتاب محمّد بن حسن صفّار ، شامل سؤالات او از امام حسن عسكرى عليه السلام و پاسخ هاى حضرت به خط ايشان ، نزد او موجود است ؛ نيز كتاب عبيداللّه بن على حلبى كه بر امام صادق عليه السلامعرضه شده است . ^۲
در پاسخ بايد گفت كه اين چند نمونه ، هرگز نمى توانند اثبات كننده آن ادّعا باشند . اوّلاً همين نمونه ها نه در دست ماست و نه در دست صاحب وسائل بوده . دو كتاب اوّل را مى گويد كه نزد محقّق حلّى بوده است و دو كتاب ديگر هم نزد شيخ صدوق بوده است . ثانيا دليلى بر اعتماد بر نسخه هاى موجود از برخى كتاب هايى كه گفته اند بر ائمه عليهم السلامعرضه شده ، وجود ندارد . البته كبرويا اين مطلب درست است كه اگر كتاب به تأييد معصوم عليه السلام برسد ، حجّت است ، چنان كه از نظر تاريخى نيز چنين رويه اى بين ائمه عليهم السلام و اصحاب مرسوم بوده است و قبلاً گزارشى از آن داده شد .

خاتمه مستدرك الوسائل ، تلاش كرده با بررسى شرح كتاب هايى از منابع حديثى كه افزون بر منابع صاحب وسائل آورده ، اعتبار غالب آنها را اثبات كند . ^۱ پرداختن به سخنان اين متتبّع گران قدر درباره هر يك از اين كتاب ها ، از حوصله اين دفتر خارج است ؛ امّا تذكّر دو نكته درباره آن مفيد است :
اوّل اين كه به اعتراف خود ايشان ، به دليل عدم رونق و رواج اين كتاب ها طى چندين قرن (از حدود زمان شيخ طوسى تا دوران معاصر) نمى توان بر نسخه هاى موجود آنها كه طبعا داراى شهرت و اعتبار الكافى هم نيست ، اعتماد كرد .
دوم اين كه بسيارى از اين كتاب ها ، منابع كتب اربعه اند و بسيارى از احاديث آنها با وحدت الفاظ يا لااقل معانى ، در كتب اربعه آمده است . از اين رو ، ثمره چندانى در تلاش براى اثبات حجّيت آنها باقى نمى مانَد . شايد به دليل همين دو نكته است كه كتاب مستدرك الوسائل ، حاجى نورى ، با وجود زحمات فراوان و طاقتفرسايى كه در جمع آورى آن به انجام رسيده ، عملاً همانند كتب اربعه حديثى و منابع جمع آورى شده از آنها مانند وسائل الشيعة ، جاى خود را در روند استنباط و اجتهاد شيعه باز نكرده است .
امّا استدلال هاى كلّى صاحب وسائل تا آن جا كه دلالت بر اعتبار و حجّيت اخبار كتاب هاى مشهور مى كند ، درپى مى آيد :
1 . مقتضاى حكمت پروردگار و رحمت پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام براى شيعه اين است كه لطف آنها شامل حال نسل هاى آينده هم بشود . براى اين كه چنين شود ، لازم است اين نسل ها اصولى در اختيار داشته باشند كه در زمان غيبت به آن عمل كنند . مصداق اين اصول ، همين كتاب هاى مشهور حديثى است كه بايد عمل به آنها