آدميّه مبدّل نمايد؛ زيرا كه انسان تا در عالم طبيعت كه دار تغيّر و تبدّل و نشئه تصرّم و هيوليت است واقع است، به واسطه قوّه منفعله كه حق تعالى به او عنايت نموده و راه سعادت و شقاوت را واضح فرموده، مى تواند نقائص خود را مبدّل به كمالات و رذائل خويش را تبديل به خصائل حميده و سيّئات خود را مبدّل به حسنات نمايد. ^۱
چنانكه مشهود است، حضرت امام رحمه الله در اين بيان خود، بر مبانى فلسفى مربوط به جهانْ شناخت، همچون نظام تحوّل و تبدّل در هستى و هيولا بودن جهان مادّى و گذرا بودن آن، تكيه كرده است. بدين ترتيب، ايشان ديدگاه «ذاتى بودن صفات اخلاقى» را چنين به باد انتقاد گرفته است:
و اين كه معروف است: «فلان خُلقِ زشت و يا فلان صفت رذيله از ذاتيّات است و قابل تغيير نيست، اصلى ندارد و حرفى بى اساس و ناشى از قلّت تدبّر است... ؛ بلكه با رياضات و مجاهدات، تمام صفات نفسانيه را مى توان تبديل [نمود] و تغيير داد. حتى جُبن و بخل و حرص و طمع را مى توان مبدّل به شجاعت و كَرَم و قناعت و عزّت نفس نمود.» ^۲
ايشان در جاى ديگرى نيز جبلّى بودن اخلاق را رد كرده و چنين آورده است:
بايد دانست كه انسان، مادامى كه در اين دنياست، به واسطه آن كه در تحت تغيّرات و تصرّفات واقع است، تبديل هر مَلَكه به ملكه [اى ديگر] مى تواند بكند و اين كه گويند: «فلان خُلق، فطرى و جبلّى است و قابل تغيير نيست»، كلامى است بى اساس و پايه علمى ندارد. ^۳
حضرت امام رحمه الله براى تأييد مدّعاى خود، از سه دليل عقلى، شهودى و نقلى، كمك گرفته است و مى فرمايد:
اين مطلب، علاوه بر آن كه برهانى است در فلسفه و وجدانى نيز هست، شاهد بزرگش آن است كه در شريعت مطهّره، تمام اخلاق فاسده، مورد نهى واقع