2. خصوصيّات علمى و روحى

ملّا خليل از رجال بزرگ سده يازدهم بود. او از شيوخ محدّثين و فقها و از علماى اخبارى بود. جزئيات زندگانى ملّا خليلا در اغلب كتاب هاى شرح حال كه در عصر وى تدوين شده، درج شده است. به همين دليل در اين جا شرح حال وى را از همان مصدرها درج مى كنيم كه ما را از مصدرهاى بعدى - كه در آنها اغلب مطالب مصادر كهن تكرار شده بى نياز مى سازد.

7/1. بازگشت به قزوين

ملّا خليل پس از اقامت چند ساله در مكه به قزوين بازگشت و تا آخر عمر در اين شهر مشغول تدريس و تصنيف بوده است. وى در آخر عمر نابينا مى گردد و در سن هشتاد و هشت سالگى دار فانى را وداع مى كند. از آثار باقى مانده از ملّا خليل در قزوين مدرسه اى در محلّه آخوند قزوين، معروف به مدرسه آخوند يا مدرسه خليلا است. ^۱

8/1. مدح شعرا

شعراى قزوين اشعار بسيارى در مدح ملّا خليل سروده اند. از جمله محمّد ابراهيم سالك قزوينى ^۲ قصيده اى سروده با اين مطلع :
قزوين كه جنانْ صفت جميل استاز دولت حضرت خليل است
گر مرتبه جليل دارداز موهبت خليل دارد^۳

9/1. مزار و مدفن

ملّا خليل در سال 1089 ق چشم از جهان فرو بست و بنا به وصيت، در محل تدريس خود ـ مدرسه خليلا ـ قرار ابدى گرفت. در همين سال ملّا رفيعا ـ شاگرد ملّا خليل ـ نيز وفات نمود. يكى از شاعران، ماده تاريخ وفات آنها را چنين سروده:
دُرّ درياى دين مولا خليلاچو نور از ديده مردم نهان شد
يگانه گوهر بحر معانىرفيعا واعظ دهر از ميان شد

پى تاريخ شان غوّاص دل گفتدو دُرّ بيرون زيك درج جهان شد^۴
در جوار آرامگاه ملّا خليل، سه فرزند وى: سلمان، احمد و ابوذر، نيز آرميده اند. اين مدرسه در آن روزگار، محلّ حضور دانشمندانى نامى همچون فيض كاشانى، شيخ حرّ عاملى، ملّا رفيعاى واعظ، آقا رضى و... بوده و هم اكنون در اختيار بنياد ايران شناسى شعبه استان قزوين، قرار دارد.
بناى آرامگاه ملّا خليل در كتاب بناهاى آرامگاهى (دائرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى) چنين توصيف شده است:
از محوّطه ميدان محلّه آخوند، از كوچه اى كه به طرف جنوب غربى مى رود، به فاصله 50 ـ 60متر، به كوچه باريكى مى توان رسيد كه به جانب غرب امتداد دارد. در سر دو نبشى اين كوچه، ورودى مقبره مرحوم مبرور مولا خليلا «طيّب اللّه رمسه» متوفّاى سال 1089 ق واقع شده است. اين آرامگاه داراى دو در بزرگى است و حياط متوسطى با ديوار آجرى دارد. امروزه اين محوّطه هيچ گونه بنايى ندارد. در انتهاى جنوبى حياط، چند مزار ديده مى شود كه يكى آرامگاه مرحوم مولا خليلا و سه قبر ديگر، از آنِ فرزندان آن مرحوم به نام سلمان، احمد و ابوذر است. اين محوّطه همچنان كه معلوم است، سابقا مدرسه و جايگاه تدريس مرحوم مولا خليلا بوده كه اكنون بناهاى آن از بين رفته است. ^۵
در سال هاى اخير، اين مدرسه و آرامگاه، تعمير مختصرى شده و پابرجاست.