۰.اصل: وَسَأَلْتَ : هَلْ يَسَعُ النَّاسَ الْمُقَامُ عَلَى الْجَهَالَةِ ، وَالتَّدَيُّنُ بِغَيْرِ عِلْمٍ ، إذْ كَانُوا دَاخِلِينَ فِي الدِّينِ ، مُقِرِّينَ بِجَمِيعِ أُمُورِهِ عَلى جِهَةِ الْاسْتِحْسَانِ وَالنُّشُوءِ عَلَيْهِ ، والتَّقْلِيدِ لِلْابَاءِ وَالْأَسْلَافِ وَالْكُبَرَاءِ ، وَالْاتِّكَالِ عَلَى عُقُولِهِمْ فِي دَقِيقِ الْأَشْيَاءِ وَجَلِيلِهَا ؟

شرح: الوُسْعَة: گنجايش، به معنى بى استحقاقِ عذابِ آخرت بودن در كارى.
النَّاس: مردمان؛ و مراد، اين جا، جمعى اند از شيعه اماميّه كه محكمات قرآن را نفهميده، تابع پيشوايان شده اند در اختلاف از روى ظن، و لِهذَا شكّى نكرده اين برادر در بدىِ اهل دهر و شك كرده در بدىِ ناس؛ چه حالِ اهل دهر، بسيار رسواست، چنانچه ظاهر مى شود در «كِتَابُ الْاءِيمَانِ وَالْكُفْرِ» در «بَابٌ فِي عَلَامَةِ الْمُعَارِ» به خلاف حالِ ناس».
الْمقَام (به فتح و ضمّ ميم): ماندن بر حالى يا در جايى.
التَّدَيُّن: كارى كردن به اعتقاد آن كه مقتضاى دين اسلام است.
الاِسْتِحْسَان: چيزى را خوب شمردن به عقل خود.
النُّشُوء (به ضمّ نون و ضمّ شين بانقطه و واو ساكنه و همزه): برآمدن بر صفتى.
التَّقْلِيد: نيك و بد كارى را به گردن ديگرى انداختن، به قبول گفته او در آن كار، بى طلبِ دليل.
الْأسْلاف (جمع سَلَف): پيشوايان و پيشينيان.
يعنى: و پرسيدى كه آيا گنجايش دارد عوامّ الناس و مانند ايشان را اين كه ايستند بر اختلاف از روى ظن، و عبادت كنند بى علم به اين كه آنچه مى كنند، موافق حق است، به اين عذر كه بوده اند پيش از سنّ تكليف، داخلانِ در دين اسلام، اقراركنندگانِ به همگى كارهاى عمده اين دين، مثل نماز و روزه و زكات و مانند آنها ـ و آنها را ضروريّات دين مى نامند ـ از راه استحسان و از راه برآمدن بر اين دين يا برآمدن بر استحسان، و از راه تقليد مر پدران را، چنانچه اكثر عوام مى كنند، و مر پيشوايان را، چنانچه بعض عوام مى كنند، و مر بزرگان و پادشاهان را، چنانچه بعض ديگر عوام مى كنند، و از راه اعتماد بر خِردهاى پدران و پيشوايان و بزرگان يا اعتماد بر استحسان خِردهاى خود در كوچكِ چيزها كه كردن واجب ها و ترك حرام ها و مانند آنها باشد، و در بزرگِ چيزها كه داخل شدن در دين اسلام باشد.
حاصلِ عذر، اين است كه عوام الناس ندانسته اند حقيقت دين اسلام را و اين را كه حقيقت دين اسلام منافات دارد با تجويز اختلاف از روى ظن.