شرح: مراد مصنّف ـ رَحِمَهُ اللّه ُ تَعَالى ـ از اين و چند فقره بعد از اين، بيان چيزى چند است كه از آن، معلوم شود كه كدام از عوامّ الناس معذورند در جهالت و كدام معذور نيستند. و مدد شود در فهميدنِ معنى احاديثى كه مى آيد در «بَابُ الاِضْطِرَارِ إِلَى الْحُجَّة» از «كِتَابُ الْحُجَّة».
الصِّحَّة (به كسر صاد): بى عيب بودن. السَّلَامَة نيز: بى عيب بودن.
التَّكْلِيف: طلب اللّه تعالى ادب را از كسى. الْأَدَب (به فتح همزه و فتح دال): روش گزيده، خواه به اعتبار فعل باشد و خواه به اعتبار ترك.
التَّعْلِيم: ياد دادن؛ و مراد اين جا، ياد دادن ادب است.
يعنى: پس بدان در جواب اين سؤال ـ اى برادرم (آمرزاد تو را اللّه تعالى) ـ اين را كه به تحقيق اللّه ـ تَبَارَكَ وَ تَعَالى ـ آفريد بندگان خود را نوعى از آفريده كه جدا شده آن نوع از ستوران در دانش هايى كه بعض ايشان دارند و ستوران ندارند و به خِردهايى كه جا داده شده در بعض ايشان و در ستوران نيست. تاب دارند امر و نهى را به معنى امرِ اللّه تعالى ايشان را به ادب، و نهى او ايشان را از ضدّ آن. و گردانيد اللّه تعالى اين بندگان را دو قسم: قسمى را از ايشان بى عيب در خِرد، و قسمى را از ايشان با عيب در خِرد، مثل شخصى كه كر و گُنگ و بسيار كودن و ابله باشد.
پس مخصوص كرد اللّه تعالى بى عيبانِ در خِرد را به فرمودنِ نيك ها و منع كردنِ از بدها تا ادب حاصل كنند، بعد از آن كه به بلوغ، كامل ساخت براى ايشان خِرد را كه در كار است در تكليف؛ چه اللّه تعالى داناست به حال ايشان و مى داند كه اگر قبول ادب ننمايند، از روى هوا و هوس خواهد بود و معذور نيستند. و واگذاشت تكليف را از اهل عيب در خِرد؛ چه به تحقيق آفريد ايشان را قسمى از آفريده كه تاب ندارند ادب و آموزانيدن ادب را؛ و اين، منافات ندارد با اين كه ايشان تابِ امر و نهى غيرِ اللّه تعالى داشته باشند در بعض چيزها.
و گردانيد اللّه تعالى باعث زندگى اهل عيبِ در خِرد در دنيا، بى عيبانِ در خِرد را، و گردانيد زندگى بى عيبانِ در خِرد را به سبب ادب و آموزانيدن آن؛ به اين معنى كه اگر آموزانيدنِ اللّه تعالى ادب را به رسولان و رسانيدن رسولان، ادب را به جانشينان ايشان نمى بود، آدمى زنده نمى ماند و اين، منافات ندارد با اين كه بعضِ بى عيبان در خِرد، فرمان بردارى پيغمبران يا امامان نكنند و ادب ياد نگيرند و با وجود اين، زندگى كنند.

۰.اصل: فَاعْلَمْ يَا أَخِي ـ رَحِمَكَ اللّه ُ ـ أَنَّ اللّه َ ـ تَبَارَكَ وَتَعَالى ـ خَلَقَ عِبَادَهُ خِلْقَةً مُنْفَضِلَةً مِنَ الْبَهَائِمِ فِي الْفِطَنِ وَالْعُقُولِ الْمُرَكَّبَةِ فِيهِمْ ، مُحْتَمِلَةً لِلْأَمْرِ وَالنَّهْيِ ، وَجَعَلَهُمْ ـ جَلَّ ذِكْرُهُ ـ صِنْفَيْنِ : صِنْفا مِنْهُمْ أَهْلَ الصِّحَّةِ وَالسَّلَامَةِ ، وَصِنْفا مِنْهُمْ أَهْلَ الضَّرَرِ وَالزَّمَانَةِ ؛ فَخَصَّ أَهْلَ الصِّحَّةِ وَالسَّلَامَةِ بِالْأَمْرِ وَالنَّهْيِ ، بَعْدَ مَا أَكْمَلَ لَهُمْ آلَةَ التَّكْلِيفِ ، وَوَضَعَ التَّكْلِيفَ عَنْ أَهْلِ الزَّمَانَةِ وَالضَّرَرِ ؛ إِذْ قَدْ خَلَقَهُمْ خِلْقَةً غَيْرَ مُحْتَمِلَةٍ لِلْأَدَبِ وَالتَّعْلِيمِ ، وَجَعَلَ ـ عَزّوَجَلَّ ـ سَبَبَ بَقَائِهِمْ أَهْلَ الصِّحَّةِ وَالسَّلَامَةِ ، وَجَعَل بَقَاءَ أَهْلِ الصِّحَّةِ وَالسَّلَامَةِ بِالْأَدَبِ وَالتَّعْلِيمِ .