۰.اصل: وَلِهذِهِ الْعِلَّةِ انْبَثَقَتْ عَلى أَهْلِ دَهْرِنَا بُثُوقُ هذِهِ الْأَدْيَانِ الْفَاسِدَةِ ، وَالْمَذَاهِبِ المُسْتَبْشَعَةِ ، الَّتِي قَدِ اسْتَوْفَتْ شَرَائِطَ الْكُفْرِ وَالشِّرْكِ كُلَّهَا .

شرح: اين جمله، معترضه است، در ميانِ مبحث درآمده، به واسطه زيادتىِ بيانِ بدىِ دخول در دين، بى علم، و از اين مبحث نيست؛ چه اهل دهر، داخل در محلّ سؤالِ برادر نيستند، چنانچه بيان شد در شرح «وَ سَأَلْتَ هَلْ يَسَعُ» تا آخر.
الْعِلَّة: بيمارى و باعث چيزى؛ و مراد اين جا، آفتْ داخل شدن است در ايمان، بى دانستنِ آنچه آلت و نشان ايمان است.
يعنى: و به واسطه اين آفت و بس، گشوده شده بر پيشوايان و علماى زمانه ما رخنه هاى سيلابِ اين دين هاى باطل كه در باب امامت دارند و مذهب هاى بدمزه كه بعد از اظهارِ اقرار به امام حق دارند. مذهب هايى كه به تحقيقِ تمام، گرفته شرط هاى ناگرويدن به اللّه تعالى و شريك براى اللّه تعالى قرار دادن را، همگى آن شرط ها را نه بعضى را.
حاصلْ آن كه: هر دينى و مذهبى كه از محكمات قرآن گرفته نشده، نه بى واسطه و نه به واسطه دوازده امام ـ كه امامت ايشان از محكمات قرآن گرفته شده ـ چنانچه مكرّر بيان شد، آن دين و مذهب، همدوش كفر و شرك است، يا خودش است؛ و صاحب آن، مستحقّ عذاب دائمىِ قيامت است، مگر آن كه زود توبه كند، يا از عوام الناس باشد و بخشايش الهى او را دريابد، چنانچه در شرح «وَالْأَمْرُ في الشَّاكِّ» تا آخر، بيان شد.

۰.اصل: وَقَدْ قَالَ الْعَالِمُ عليه السلام :«مَنْ دَخَلَ فِي الْاءِيمَانِ بِعِلْمٍ ، ثَبَتَ فِيهِ ، وَنَفَعَهُ إِيمَانُهُ ، وَمَن دَخَلَ فِيهِ بِغَيرِ عِلْمٍ ، خَرَجَ مِنْهُ كَمَا دَخَلَ فِيهِ» .
وَقَالَ عليه السلام : «مَنْ أَخَذَ دِينَهُ مِنْ كِتَابِ اللّه ِ وَسُنَّةِ نَبِيِّهِ ـ صلّى اللّه ِ عَلَيْه وَآلِهِ ـ زَالَتِ الْجِبَالُ قَبْلَ أَنْ يَزُولَ ، وَمَنْ أَخَذَ دِينَهُ مِنْ أَفْوَاهِ الرِّجَالِ ، رَدَّتْهُ الرِّجَالُ».
وَقَالَ عليه السلام : «مَنْ لَمْ يَعْرِفْ أَمْرَنَا مِنَ الْقُرْآنِ ، لَمْ يَتَنَكَّبِ الْفِتَنَ» .

شرح: الْعالِم: دانا؛، و مراد اين جا، خصوص صاحب الزمان ـ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْه ـ است به توسّط سفرا يا بى توسّط. يا مراد، يكى از دوازده امام است. يا مراد، خصوص امام موسى كاظم عليه السلام است.
يعنى: به تحقيق گفته (در بيان آن شرط كه گفتيم) امام عليه السلام كه: هر كه داخل شود در گرويدن به ربوبيّت اللّه تعالى و رسالت رسول صلى الله عليه و آله از روى دانش، آلت و نشانِ گرويدن مى ماند در گرويدن و فايده مى رساند به او گرويدن او. و هر كه داخل در گرويدن شود از روى غير دانش، بيرون مى رود از آن [به ]همان روش كه داخل شده؛ به معنى اين كه زود و به اندك باعثى بيرون مى رود؛ چه متعارف، اين است كه كسى كه در جايى بسيار ماند، تغييرى در او به هم مى رسد تا وقت بيرون رفتن.
و گفته كه: هر كه فرا گيرد دين خود را از محكمات كتاب خداى تعالى ـ كه قرآن باشد و بيان پيغمبر خدا ـ به اين معنى كه داند كه فايده قرار دادن اللّه تعالى دين را نهى از اختلاف از روى ظن است كه در محكمات قرآن و حديث رسول صلى الله عليه و آله بيان شده، كوه ها از جاى خود مى رود، چنانچه در قيامت است، پيش از آن كه آن كس از دين به در رود؛ به اين معنى كه هرگز آن كس از دين خود به در نمى رود. و هر كه فرا گيرد دين خود را از دهن هاى مردان (مثل پدر و مصاحب) برمى گردانند او را از دين، مردانى ديگر به اندك باعثى كه منكر پيغمبرىِ پيغمبر مى شود، يا منكر امامت وصىّ پيغمبر مى شود.
و گفته كه: هر كه نشناسد كار عمده ما را كه امام بودنِ دوازده امام باشد، از محكمات قرآن دورى نمى كند از آزموده ها؛ به معنى اين كه زود و به اندك باعثى گرفتار بلاها مى شود و از كار ما برمى گردد. و دانستن كار دوازده امام از محكمات قرآن، مكرّر بيان شد.