2/3. مولى شمس الدين محمّد شيرازى

مولى شمس الدين محمّد شيرازى يكى از عالمان شيعه بوده كه مقيم مكه مكرمه گشته و در آنجا ملّا خليل با وى ملاقات داشته است. ^۱ او در يكى از آثار خود مى نويسد كه: ملّا خليل در مكه در منزلم به ديدن من آمد و گفت كه حاشيه اى بر عدّة الاصول نوشته ام و براى من فرستاد تا مطالعه كنم. بعد از مطالعه آن، ديدم كه در آن اشكالات زيادى هست. او به عالمان شيعه نظريّاتى را نسبت داده كه از آن به دور هستند.
وقتى دوباره او را ملاقات نمودم آنها را بدو بازگو كردم، او اظهار داشت كه اصول من با نظريات عالمان شيعه متفاوت است. خلاصه بدو متذكر شدم كه اين اقوالى را كه به دانشمندان شيعه نسبت داده در هيچ كتابى بيان نكرده اند، از كجا آنها را آورده است. او مرا به حاشيه عدّه خود حواله داد. من نيز آن را مطالعه كردم.
و در نهايت اينگونه اظهار نظر مى كند:
«فطالعتُ فيها من غير أن يكون قصدي تزييف كلامه، لكن الحقّ أبلج و الباطل لجلج، فوجدتُ فيها أشياء ليس لها طائل تحتها، و وجدتُ قائلها كالراقم على الماء، فاستدلّ على صحّتها بدلائل أوهن عن بيت العنكبوت. و حاصل كلامه تخطئة علمائنا و توبيخهم بمتابعة المعتزلة في اُصول الدين». ^۲

3/3. شيخ حر عاملى

شيخ حر عاملى يكى ديگر از دانشمندان معاصر ملّا خليل بوده و از نظر مسلك نيز در دسته اخباريان جاى مى گيرد. او در كتابش أمل الآمل و تذكرة المتبحّرين، شرح حال ملّا خليل را به يك عبارت آورده و در أمل الآمل شرح حال سه فرزند ملّا خليل و برادرش را درج نموده و ملّا خليل را چنين مى ستايد:
المولى الجليل الخليل بن الغازي القزويني، فاضل عالم، حكيم متكلّم، محقّق مدقّق، فقيه محدث، ثقة ثقة، جامع للفضائل ماهر معاصر. له مؤلفات: منها شرح الكافى فارسى، و شرح عربى، و شرح العدّة فى الاُصول، و رسالة فى النحو، و رموز التفاسير الواقعة في الكافي و الروضة و غير ذلك، رأيته بمكّة فِى الحجّة الاُولى و كان مجاورا بها، مشغولاً بتأليف حاشية مجمع البيان، توفّي سنة تسع و ثمانين و ألف. و قد ذكره صاحب السلافة، و أثنى عليه ثناء بليغا، و ذكر بعض المؤلفات السابقة. ^۳
افندى در رياض العلماء تمامى نوشتار شيخ حر را ذكر نموده و پس از آن بر وى خرده گرفته كه چرا در وصف ملّا خليل از واژه هاى حكيم و متكلّم و فقيه استفاده نموده است. افندى مى نويسد:
أقول: في جعله حكيما نظر، و كذا في جعله فقيها؛ لأنّه كان تنكرهما جدّا، وبمجرّد معرفة أقوالهما لايسمّى أحد بالحكيم و الفقيه، مع أنّ المعرفة الكاملة بأقوالهما أيضا غير معروف. على أنّ الجمع بينهما جمع بين الأضداد. ^۴
بعد، افندى متذكر مى شود كه بر من ايراد نشود كه خواجه نصير طوسى هم حكيم بوده و هم متكلم؛ زيرا خواجه نصير در كتاب شرح اشارات و ديگر كتاب هاى فلسفى خود، روش حكيمان را در پيش گرفته و كلام آنها را تصحيح و از آنها دفاع كرده است و يك فيلسوف واقعى است و در كتابش تجريد الاعتقاد و مانند آن، بر مبناى كلاميّون رفتار نموده و يك متكلم واقعى است. به همين جهت او هم حكيم است و هم متكلم. ^۵