7/3. شيخ عبداللّه سماهيجى

شيخ عبداللّه بن صالح سماهيجى بحرانى (1086 ـ 1135 ق) با اينكه معاصر ملّا خليل محسوب نمى شود، ولى چون مطالبش درباره وى سينه به سينه بوده، اهميّت دارد. او در اجازه اش به شيخ ناصر جارودى قطيفى، ملّا خليل را از مشايخ روايى علّامه مجلسى ذكر مى كند و در وصف وى مى نويسد: «و كانَ هذا الرجل فاضلاً، محدّثا، أخباريّا». ^۱
سماهيجى بعد مى گويد كه: ملّا خليل متصلّب در ردّ بر اهل اجتهاد بوده و در تفسير و نقل روايات دچار تحريف زياد و تصحيفات فاحش شده است.
بعد مى گويد: او در قزوين رياست داشته و علماى قزوين را از تدريس منطق و فلسفه و كلام و اصول فقه منع كرد. و با اينكه اخبارى بود ولى قائل به حرمت نماز جمعه در زمان غيبت بود. ^۲

4. آثار علمى

ملّا خليل بخش زيادى از عمر خود را در تأليف و تصنيف كتاب گذرانيده است. او در موضوعات مختلفى همچون: ادبيات عرب، منطق، تفسير، اصول فقه و حديث، صاحب تأليفات است. مهم ترين اثر او در شرح فارسى و عربى است كه بر كافى نگاشته است. او ابتدا شرح عربى خود را نگاشته كه «شافى» نام دارد و در اثناى نگارش، به دستور شاه عباس صفوى، به شرح فارسى پرداخته و مدّت بيست سال مشغول نگارش آن بوده است.
اوّلين گزارش تفصيلى از آثار ملّا خليل را افندى در رياض العلماء درج نموده است. ^۳ آثار شناحته شده از ملّا خليل عبارتند از:
1 . الشافي في شرح الكافي ^۴ (به عربى). شرح مزجى مفصّلى است بر كتاب كافى ثقة الاسلام محمّد بن يعقوب كلينى كه به دستور خليفه سلطان حسين مرعشى (م 1064ق) ـ كه همدرس ملّا خليل بوده ـ نگاشته است. قزوينى تنها اصول كافى و كتاب الطهارة از فروع كافى را شرح نموده و موفق به اتمام آن نشده است. او شرح كتاب التوحيد را در آخر ماه ذى حجه 1057ق در مكه به پايان رسانده است. در فهرستگان نسخه هاى خطى حديث شيعه، تعداد 46 نسخه از اين شرح معرفى شده است. ^۵
2. صافى در شرح كافى به فارسى (شرح حاضر). مؤلّف در سال 1064 ق در محلّه ديلميّه قزوين به اين شرح آغاز نموده و آن را به نام شاه عباس صفوى كه در همين محله قزوين اقامت گزيده بود شروع كرده است. او اين شرح را به مدت بيست سال مشغول بوده و در 1084 ق به پايان رسانده است. ^۶
در كتاب نجوم السماء، درباره انگيزه مؤلف از تأليف اين شرح مى نويسد:
الفاضل الجليل ، ملاّ خليل بن غازى القزوينى، سيّد على خان مدنى در سلافة العصر ـ كه ابتداى تأليفش سنه يك هزار و هشتاد و يك هجرى است ـ آورده كه : ملاّ خليل مذكور از فضلاى اهل اين عصر و علماى موجود اين زمان است . از تصانيف او در شرح بر كتاب كافى كلينى يكى فارسى و ديگرى عربى . و هر دو شرح به نظر مؤلّف رسيده و شرح عربى كه موسوم به «شافى» است ، در سال يك هزار و شصت و چهار هجرى به شغل آن پرداخته و چون در سال مذكور شاه عبّاس ثانى صفوى ، وارد قزوين شد و فرمايش شرح ديگر به زبان فارسى به او نمود . پس او شرح فارسى هم مسمّى به صافى در همان سال شروع فرموده و آن را در عرض مدّت بيست سال در مجلّدات سى و چهار گانه به اتمام رسانيده و تاريخ اتمام مجلّد اوّل از شرح فارسى ، ماه محرّم سنه يك هزار و شصت و شش هجرى است و تاريخ اتمام جلد آخر از شرح كتاب مذكور ، كه شرح كتاب الروضة از كافى است ، سنه يك هزار و هشتاد و چهار هجرى است .
ميرزا طاهر وحيد در روزنامه خود به تقريب ورود شاه عبّاس ثانى صفوى در قزوين نوشته : چون خاطر همايون و ضمير منير خيريّت مقرون پيوسته متوجّه به رواج و رونق دين مبين و ملّت متين مى باشد و فضلاى عظام را كه وارثان علوم انبيا و حاميان ملّت بيضااند ، همواره به تبجيل و تعظيم و اكرام مى فرمايند . بعد از ورود دارالسّلطنه قزوين ، جامع علوم معقول و منقول كشّاف مرموزات فروع و اصول مولانا خليل قزوينى را كه از اجلّه علماى عصر و فحول دانشمندان دهر است با ساير فضلا و طلبه به مجلس اقدس و بزم مقدّس طلب داشته ، با آن گروه نزاهت پژوه افطار فرمودند و در همان مجلس مولانا خليل اللّه را به خطاب مستطاب سرافراز ساخته ، فرمودند كه كتاب كلينى را كه دين قويم را اساس و بنيان و بيت المعمور دين مصطفوى بدان تابان ، به فارسى شرح نمايند كه عموم سكّان اين ديار را كه اغلب گفتگوهاى ايشان به لغت فارسى است ، انتفاع حاصل شود .
و نيز رقم اشرف به اسم مولانا محمّدتقى مجلسى شرف صدور يافت كه كتاب من لايحضره الفقيه را به دستور شرح نمايد و چون فضيلت نماز جماعت بر پيشگاه ضمير منير پرتو وضوح افكنده بود ، رقم اشرف به طلب عالم ربّانى و مؤيّد به تأييدات آسمانى سالك طريق انيق عرفان و بلد شوارع ايقان ، مولانا محمّد محسن كاشانى نفاذ يافت . ^۷
از اين كتاب، تنها شرح اصول كافى، در هند در شهر لكهنو، به اهتمام سيّد تصدق حسين صاحب رضوى، در دو جلد، در سال 1323 ق ، به چاپ رسيده ^۸ و در فهرستگان نسخه هاى خطى حديث شيعه تعداد 328 نسخه از آن معرفى شده است. ^۹
يكى از عالمان عهد صفوى اين شرح را با عبارت هاى نيكو و روان تلخيص و به شاه سلطان حسين صفوى تقديم نموده است. او در اين مختصر به ذكر معانى اخبار اكتفا نموده و به زوائد بر اصل نمى پردازد. سر آغاز آن چنين است: «زينت ديباچه جوامع آثار ابرار و زيور عنوان شرح اخبار».
نسخه اى از جلد اول اين تلخيص ـ كه در صفر 1134 ق تحرير شده و داراى 196 برگ است ـ در كتابخانه آيت اللّه گلپايگانى، نگهدارى مى شود. ^۱۰
3. المجمل (الجمل) في النحو. اين كتاب را ملّا خ ليل در علم نحو نوشته است. درباره نام اين كتاب اختلاف وجود دارد؛ در رياض و أمل الآمل نام آن «المجمل» نقل شده، ولى در روضات الجنّات نام آن را «الجمل» ذكر كرده است. ^۱۱
بر اين كتاب، محمّد مهدى ابن المولى على أصغر القزوينى ـ كه شاگرد ملّا خليل بوده ـ شرحى نوشته است. ^۱۲
4. حاشيه شرح شمسيّه. اصل كتاب شسميّه تأليف نجم الديم عمر كاتبى قزوينى (م 675 ق) و شرح آن، تأليف قطب الدين محمّد رازى (م 766 ق) است. ملّا خليل بر مبحث قضايا از اين شرح حاشيه نوشته است. ^۱۳
در ذريعه عنوان شده كه نسخه اى ازاين حاشيه در قم نزد آيت اللّه مرعشى موجود است. ^۱۴
5. شرح (حاشيه) عدّة الاُصول. كتاب عدّة الاُصول، تأليف شيخ الطائفة محمّد بن جعفر طوسى (م 460 ق) در دوبخش اصول دين و اصول فقه، نوشته شده است. ملّا خليل بر هر دوبخشِ اين كتاب حاشيه نوشته است. افندى متذكر شده كه ملّا خليل در اين حاشيه، مسائل متعدد جديدى را در اصول و فروع دين مطرح نموده و اقوال عجيبى را طرح نموده است. ^۱۵ ملّا خليل تا آخر عمر در اين حاشيه تجديد نظر مى نموده وبه همين دليل نسخه هاى آن به شدت با هم اختلاف دارند. ^۱۶ درباره اين حاشيه، استاد معظّم آيت اللّه روضاتى ـ دامت إفاضاته ـ توضيح مبسوطى نگاشته اند. ^۱۷
اين حاشيه با تحقيق محمّد مهدى نجف، از سوى مؤسّسه آل البيت به همراه عدّة الاُصول چاپ شده است. ^۱۸
بر اين حاشيه چند تن از عالمان حاشيه نوشته اند كه عبارتند از: حاشيه مولى احمد طالقانى، حاشيه مولى احمد بن ملّا خليل بن غازى (فرزند مؤلّف)، حاشيه مولى محمّد باقر بن غازى قزوينى (برادر و شاگرد مؤلّف) و حاشيه مولى على اصغر ابن مولى محمّد يوسف قزوينى (شاگرد مؤلّف) كه آن را «تنقيح المرام» ناميده است. ^۱۹ نسخه اى از جلد اول تنقيح المرام در دست است. ^۲۰
اين كتاب در قزوين مورد عنايت عالمان اخبارى بوده و آن را تدريس و قرائت مى كردند. عبدالنبى قزوينى در تتميم أمل الآمل عنوان نموده كه حاج محمّد رضا قزوينى حاشيه عدّة الاُصول ملّا خليل را همراه با حواشى متعدّدى كه مؤلّف بر آن نوشته بود، نزد اساتيد تلمّذ و عمر خود را در اين مقصود صرف نمود تا در آراء ملّا خليل، تبحّر كامل به هم رسانيد. ^۲۱
6. حاشية مجمع البيان. مجمع البيان در تفسير قرآن كريم، تأليفِ ابو على فضل بن حسن بن فضل طبرسى (م 548 ق) است. ملّا خليل در ايامى كه در مكه بوده اين حاشيه را نوشته است. شيخ حر عاملى بيان نموده كه بار اوّلى كه به مكه مشرف شدم ملّا خليل را ملاقات نمودم كه مشغول نوشتن اين حاشيه بوده است. ^۲۲
7. رسالة فيحرمة شرب التتن. ^۲۳ حجة الاسلام شفتى اصفهانى گويد: مرحوم حاج ملّا خليل استعمال دخانيات را حرام مى دانست و رساله اى در اين خصوص تصنيف نمود و نسخه اى زيبا و نفيس از آن را را به حضور علامه مجلسى ـ كه به طور مفرط قليان مى كشيده ـ فرستاد، تا علّامه با مطالعه آن، قليان را ترك كند. علّامه كه پس از مطالعه، دلايل او را كافى ندانست، آن را پر از تنباكو كرد و به حضور ملّا خليل عودت داد. ^۲۴
8. رسالة في صلاة الجمعة. صاحب رياض متذكر شده كه ملّا خليل مطالب اين رساله را ابتدا در شرح فارسى خود بر كافى آورده بود و بعد به صورت رساله مستقلّى در آورد و ملّا محمّد طاهر قمّى در ردّ آن رساله اى تأليف نمود. پس از آن ملّا خليل رساله ديگرى باز به فارسى نوشت و در آن باز بر انكار خود اصرار نمود. ولى او بعدا رساله سومى در اين موضوع نوشته و در آن ميانه روى را در پيش گرفته است. ^۲۵
نسخه هاى متعددى از رساله هاى نماز جمعه ملّا خليل ـ از جمله: نسخه اى به شماره 8602 در كتابخانه آستان قدس رضوى، ^۲۶ دو نسخه در كتابخانه مسجد اعظم قم به شماره 1359 و 1432، ^۲۷ و نسخه اى در كتابخانه ملك طهران به شماره 1920 ^۲۸ ـ در دست است.
9. رموز التفاسير الواقعة في الكافي و الروضة. ^۲۹ ملّا خليل در اين اثر، آدرس احاديثى را كه در كتاب كافى در تفسير آيات شده، نقل كرده، و با قرار دادن رموزى براى كتاب و باب هاى كافى، موضع آنها مشخّص نموده است. چهار نسخه از اين كتاب تاكنون شناسايى شده است كه عبارتند از:
الف) كتابخانه مجلس، نسخه شماره 13992، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت، 204 برگ، 16 سطر. ^۳۰
ب) كتابخانه مدرسه خاتم الانبياء (صدر) بابل، نسخه شماره 219، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت، 20 سطر. ^۳۱
ج) كتابخانه آيت اللّه مرعشى، نسخه شماره 4989، بدون نام كاتب و تاريخ كتابت، 124 برگ، 19 سطر. ^۳۲
د) تهران، كتابخانه ملك، نسخه شماره 1453، به خط ابوالقاسم بن محمّد حسن در 1235، 205 برگ، 16 سطر. ^۳۳
گويا كتاب «رموز التفاسير الواقعة في الكتب الأربعة و غيرها من الكتب الحديث» تأليف شاگرد مبرّز ملّا خليل ـ مولى على اصغر بن محمّد يوسف قزوينى ـ تكميل اين اثر ملّا خليل است. ^۳۴
10. الأسئلة الخليليّة. سوالاتى است كه ملّا خليل از علّامه محمّد باقر مجلسى درباره تصوّف پرسيده و علّامه به آنها پاسخ داده است. اين رساله را مرحوم خيابانى در وقايع الأيّام (جلد محرم الحرام) درج نموده و در ضمن كتاب تشويق السالكين نيز به چاپ رسيده است. ^۳۵
11. تفسير سورة الفاتحة. شيخ آقا بزرگ در الذريعة اين كتاب را از آثار ملّا خليل ذكر نموده است. و در توصيف آن نوشته كه: «حكى بعض الفضلاء أنّه رآه، وهو كبير جدّا، و فيه لباب كلّ علم نافع». ^۳۶ ولى ظاهرا اين تفسير از سيد خليل قزوينى از دانشمندان سده سيزدهم هجرى و موسوم به كشف الحقائق يا فوائد الفاتحه و تفسير سيد خليل قزوينى است و تأليف آن در سال 1239 ق به پايان رسيده و نسخه اى از آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى در تهران موجود است. ^۳۷
12. رسالة أقوال الأئمّة. نسخه اين رساله در كتابخانه راجه الفيض آبادى نگهدارى مى شود و در فهرست آن كتابخانه نامش ذكر شده و نوشته اند كه: موضوع آن در حديث است؛ و توضيح ديگرى داده نشده است. شيخ آقا بزرگ كه اين مطلب را نقل نموده متذكر شده كه اين رساله را ملّا خليل هنگامى كه در شهر رى در آستانه عبدالعظيم حسنى تدريس مى كرده، نوشته است. ^۳۸
13. رسالة في الأمر بين الأمرين. آقا بزرگ نسخه اين رساله را در يكى از كتابخانه هاى نجف ملاحظه نموده كه آغازش چنين بوده: «سبحان من تنزّه عن الفحشاء ، وسبحان من لا يجري في ملكه إلّا ما يشاء». ^۳۹
14 . شرح الصحيفة. در الذريعة بدون هيچ توضيحى اين كتاب را معرفى نموده و اظهار داشته كه نسخه اى از آن را در كتابخانه شيخ شريعه اصفهانى در نجف، ملاحظه نموده است. ^۴۰
15. فهرست الكافي. نسخه اين رساله در قزوين، در كتابخانه مير حسينا نگهدارى مى شود كه با نسخه اصل در 25 ذيحجه 1089 ق، مقابله شده است. ^۴۱
16. اجوبه مسائل محمّد مؤمن. پاسخى است به ايرادهايى كه ملّا محمّد مؤمن بن شاه قاسم بر عبارتِ «العمل بظاهر القرآن ليس لإفادته الظنّ بمراده تعالى و بحمكه الواقعي، بل لعلمنا بأنّه يجب علينا اتّباع ظاهره» نموده و ملّا خليل به آنها پاسخ داده است. اين پرسش ها در روز عيد فطر 1067 ق در قزوين به دست ملّا خليل رسيده و او در همان سال هنگامى كه به مشهد مقدّس براى زيارت رفته بود بر آنها پاسخ نوشته است. نسخه اى از اين رساله در كتابخانه آيت اللّه مرعشى به شماره 3028 موجود است. ^۴۲
17. رساله نجفيّه ^۴۳
(به فارسى). پاسخ پرسش هاى برخى از فضلا است كه از نجف براى وى ارسال نموده است. اين رساله در غره 1080 ق به پايان رسيده و در مجله علوم حديث ش 19، بهار 1380 ش ص 144 ـ 162، به كوشش مسعود طبرى، چاپ شده است. سه نسخه از اين رساله در دست است:
الف) تهران، دانشكده ادبيات، به شماره (امام جمعه 216)؛ ^۴۴
ب) بروجرد، مدرسه امام صادق عليه السلام ، به شماره (8) كه عكس آن در قم كتابخانه مركز احياء ميراث اسلامى، به شماره 1191 موجود است. ^۴۵
ج) كتابخانه آيت اللّه مرعشى نسخه ش 7/11520. ^۴۶
18. رساله قمّيّه ^۴۷ (به فارسى). پاسخ پرسش هايى نذر على بيك خصى از قم است. چون پرسش كننده نمى توانسته درست از حاشيه «عدّة الاُصول» قزوينى استفاده كند، اين سه پرسش را تقديم داشته و از وى پاسخ مى خواهد. اين پرسش ها پيرامون: ترجيح بلا مرجّح، تخلّف معلول از علّت و مسائلى كه متوقف بر فكرند، مى باشد و پاسخ ها مختصر و استدلالى است. اين رساله در الذريعة با عنوان «رسالة في ترجيح بلامرجّح» معرفى شده است. ^۴۸ چند رساله نيز در ذريعة با عنوان «رسالة في امتناع الترجيح بلا مرجّح» معرفى شده، كه گويا در ردّ نظرات مطرح شده در اين رساله ملّا خليل نوشته شده است. ^۴۹
چهار نسخه از رساله قميّه در كتابخانه آيت اللّه مرعشى به شماره 4076 و 6543 و 9562 و 11520 موجود است. ^۵۰
19. تعليقة على التوحيد. تعليقاتى كه بر كتاب توحيد شيخ صدوق نوشته است. اين اثر را افندى گزارش نموده و امروزه اثرى از آن در دست نيست. ^۵۱
20. حاشية الكافي. ملّا خليل در ايامى كه در مكه اقامت داشته، حاشيه هاى محمّد امين استرآبادى بر كتاب الكافى كلينى را جمع آورى و تدوين نموده است. ^۵۲
21. حاشية الكافي. همچنين ملّا خليل در ايامى كه در مكه اقامت داشته، حاشيه هاى استادش امير ابوالحسن قائنى مشهدى بر كتاب الكافى كلينى را نيز جمع آورى و تدوين نموده است. ^۵۳