۰.اصل: «أَلَا لَا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَيْسَ فِيهِ تَفَهُّمٌ، أَلَا لَا خَيْرَ فِي قِرَاءَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَدَبُّرٌ، أَلَا لَا خَيْرَ فِي عِبَادَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَفَكُّرٌ».
وَفِي رِوَايَةٍ أُخْرى: «أَلَا لَا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَيْسَ فِيهِ تَفَهُّمٌ، أَلَا لَا خَيْرَ فِي قِرَاءَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَدَبُّرٌ، أَلَا لَا خَيْرَ فِي عِبَادَةٍ لَا فِقْهَ فِيهَا، أَلَا لَا خَيْرَ فِي نُسُكٍ لَا وَرَعَ فِيهِ».

شرح: ألَا (همه جا به فتح همزه و تخفيف لام) حرف استفتاح و تنبيه است. و اين فقرات، ناظر است به فقره اخيره ^۱ كه «وَ لَمْ يَتْرُكِ الْقُرْآنَ رَغْبَةً عَنْهُ إِلى غَيْرِهِ» است.
مراد به عِلْم و تَفَهُّم گذشت در شرح حديث آخرِ باب سابق.
فِي در فِيه همه جا، به معنى «مَعَ» است.
وَ فِي رِوَايَةٍ اُخْرى مبنى بر اين است كه سابق، روايت بعضِ آن چهار كس است و ما بعد، روايت بعضى ديگر از آن چهار كس است؛ و حاصل هر دو يكى است؛ زيرا كه فقه به معنى فهميدگى است و آن ثمره تفكّر است.
و نُسك (به فتح و ضمّ و كسر نون و سكون سين بى نقطه و به ضمّ نون و ضمّ سين) به معنى عبادت است.
و وَرَع (به فتح واو و فتح راء بى نقطه و عين بى نقطه) به معنى پرهيزگارى است؛ و آن، راجع به فهميدگى مى شود. پس فقره رابعه در روايت اُخرى تأكيد فقره ثالثه است و مضمونى ديگر نيست، و لِهذا در روايت اُولى ذكر نشده و حاصل هر دو روايت اين است كه: مخالفان اماميّه از جمله اهل قبله سه قسم اند:
اوّل، جمعى كه مى دانند كه مضمون آن آيات بيّناتِ محكمات، نهى از پيروى ظن و اختلاف از روى ظن است و نمى فهمند كه اين لازم دارد امامى را كه مفترض الطاعه، عالِم به جميع احكام و متشابهات باشد در هر زمانى تا انقراض تكليف، و فقره اُولى براى سرزنش ايشان است.
دوم، جمعى كه نمى دانند كه در آن آيات، نهى از پيروى ظن شده و قرائت قرآن مى كنند روز و شب، بى تدبّر در مدلول صريح آن، و فقره ثانيه براى سرزنش ايشان است، موافق آيت سوره محمّد صلى الله عليه و آله : «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَآ» . ^۲
سوم، جمعى كه عوام الناس اند و نمى دانند مضمون اين محكمات را و قرائت قرآن نمى كنند، مگر سوره فاتحه و آنچه در نمازها واجب شده. و در سوره فاتحه تفكّر نمى كنند تا فهمند كه صريح است در نهى از پيروى ظن و اختلاف از روى ظن، چنانچه بيان شد در شرح اوّل خطبه مصنّف. پس وَرَع و اجتناب از پيروى اهل ظن و ائمّه ضلالت نمى كنند. و فقره ثالثه براى سرزنش ايشان است و به اين، اشارت شده در آيت سوره عنكبوت: «وَ أَقِمِ الصَّلَوةَ إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ»^۳ و بيان مى شود در شرح حديث اوّلِ «كِتَابُ فَضْلِ الْقُرْآن».
يعنى: آگاه باشيد! نيست خوبى در دانشى كه نيست با آن استنباطِ نتيجه. آگاه باشيد! نيست خوبى در قرائت قرآنى كه نيست با آن تدبير در مدلول صريح آن. آگاه باشيد! نيست خوبى در نمازى كه نيست با آن تفكّر در مدلول صريح سوره فاتحه.
و مضمون باقى، ظاهر است از آنچه مذكور شد.