[حديث] سوم

۰.اصل: [مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام ، قَالَ: ]«قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : نِعْمَ وَزِيرُ الْاءِيمَانِ الْعِلْمُ، وَنِعْمَ وَزِيرُ الْعِلْمِ الْحِلْمُ، وَنِعْمَ وَزِيرُ الْحِلْمِ الرِّفْقُّ، وَنِعْمَ وَزِيرُ الرِّفْقِ الْعِبْرَةُ».

شرح: گفت رسول اللّه صلى الله عليه و آله كه: خوبْ مددكارى است براى گرويدن به خدا و پيغمبرش، دانشِ مُحتاجٌ اِليه از جمله مسائل دين؛ چه نادان، زود به پيروى ظن كه شرك است، مى افتد و صبرش، بسيار مشكل است. و خوبْ مددكارى است براى دانش، بردبارى، به معنى مدارات، كه بيان شد در شرح حديث سابق. و خوبْ مددكارى است براى بردبارى، هموارى، به معنى لينِ كلمه، كه بيان شد در شرح حديث سابق. و خوبْ مددكارى است براى هموارى، فكر در عاقبت كارِ جمعى كه ناهموارى كردند و بلاها بر سر ايشان آمد.

۰.اصل: «وَجَيْشُهُ مُحَاوَرَةُ الْعُلَمَاءِ، وَمَالُهُ الْأَدَبُ، وَذَخِيرَتُهُ اجْتِنَابُ الذُّنُوبِ، وَزَادُهُ الْمَعْرُوفُ، وَمَأْوَاهُ الْمُوَادَعَةُ، وَدَلِيلُهُ الْهُدى، وَرَفِيقُهُ مَحَبَّةُ الْأَخْيَارِ».

شرح: مَالُه (به الف) استعاره شده از خرجىِ روز به روز؛ و مراد، چيزى است كه اگر نباشد، علم فراموش شود، چنانچه اگر خرجىِ روز به روز نباشد، آدمى مى ميرد.
أَدَب (به فتح همزه و فتح دال بى نقطه و باء يك نقطه) عبارت است از افعال واجبه و مستحبّه كه اگر واقع نشود، علم به آنها فراموش مى شود غالباً.
ذَخِيره، استعاره شده از دفينه و آن، نقدى است كه در زير زمين مى كنند براى روز حاجت.
اجْتِنَابُ الذُنُوب مبنى بر تشبيهِ ذنوبِ ترك كرده شده است به ذخيره، به اعتبار اين كه ترك آنها، مانند دفن آنها در زير زمين است براى روز حاجت، مثل ترك شرب خمر كه در روز قيامت، باعث ادراك «أَنْهَارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّـرِبِينَ»^۱ مى شود.
هُدى، عبارت از امامِ حجّتِ عالِم به هر مُحْتاجٌ اِليه است، موافق آيت سوره بقره: «إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَآ أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَـتِ وَ الْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّـهُ لِلنَّاسِ فِى الْكِتَـبِ أُوْلَـئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللَّـعِنُونَ» ، ^۲ بنا بر اين كه «وَالْهُدى» عطف بر «مَا أنْزَلْنا» باشد و ضمير «بَيَّنّاه» راجع به «الهُدى» باشد و موافق آيت سوره زمر: «ذَ لِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِى بِهِ مَن يَشَـآءُ»^۳ و بيان مى شود در «كِتَابُ التَّوْحِيدِ» در شرح حديث سومِ باب بيست و سوم كه «بَابُ النَّوَادِر» است.
يعنى: و لشكر آن دانش، گفتگو كردن با دانايان است تا دانش، نتايج آن بسيار شود. و معاش گذار آن دانش، اتيان به واجبات و مستحبّات است. و دفينه آن دانش براى روز سختى، دورى كردن از گناهان است، خواه كبيره باشد و خواه صغيره. و توشه سفر آن دانش كه مكرّر و هر روزه در دفع شبهت هاى مخالفان به كار برده مى شود، نهى از پيروى ظن است كه در محكماتِ هر شريعتى، متعارف بوده. و آبروى آن دانش، واگذاشتن جدل است با پوچ گويان. و راهنماى آن دانش، امام حجّت عالِم به هر مُحْتَاجٌ اِلَيه است. و مصاحب آن دانش، دوستى نيكان است.