9. ملّا خليل و اخباريان

ملّا خليل در ايّامى كه اخباريان در قزوين سلطه كامل داشتند، رشد و نمو نمود. طبيعى است كه اين اوضاع در انديشه وى اثر گذار گردد و به همين دليل در دسته بندى عالمان از نظر فكرى، ملّا خليل را در ضمن دسته اخباريان ياد مى كنند. و برخى او را اخبارىِ تندرو، ولى برخى اخبارىِ ميانه رو ذكر كرده اند. بدين منظور شمّه اى از باورهاى اخباريان و تمايز آنها با مجتهدان و اصوليان، براى تمايز انديشه آنان و شناخت مبانى فكرى ملّا خليل، در اينجا درج مى شود.
در دائرة المعارف بزرگ اسلامى، در مدخل اخباريان، در تاريخچه اخبارگرى و تفاوت آن با اصولى گرى چنين نوشته است:
اخباريان در فقه متأخّر امامى: گروهى كه به پيروى از اخبار و احاديث اعتقاد دارند و روش هاى اجتهادى و اصول فقه را نمى پسندند. در مقابل آنان، فقيهان هوادار اجتهاد قرار مى گيرند كه با عنوان «اصولى» شناخته مى شوند. بدون لحاظ عنوان هاى «اخبارى» و «اصولى» تقابلِ اين دو گونه نگرش به فقه امامى در سده هاى نخستين اسلامى ريشه دارد.
در مطالعه جناح بندى هاى مكاتب فقهى اماميّه در سه قرن آغازين، مى توان جناح هايى را باز شناخت كه در برابر پيروان متونِ روايت به گونه هايى از اجتهاد و استنباط دست مى يازيده اند.
كاربرد اصطلاح اخبارى براى پيروان متون روايات و اخبار، نخستين بار در نيمه نخست سده 6 ق در ملل و نحل شهرستانى به چشم مى آيد و به دنبال آن، در كتاب نقض عبدالجليل قزوينى رازى (عالم امامى سده 6 ق) دو اصطلاح اخبارى و اصولى در برابر يكديگر قرار گرفته اند. مكتب فقيهان اهل حديث كه در اواخر سده چهارم و نيمه نخست سده پنجم با كوشش فقيهان اصول گرا ضعيف گرديد، وجود محدود خود را در مجامع فقهى اماميّه حفظ نمود، تا آنكه در اوايل سده يازدهم، بار ديگر به وسيله محمّد امين اِسترابادى (م 1033 يا 1036 ق) در قالبى نو مطرح شد كه لبه تيز حملات خود را متوجّه پيروان گرايش غالب در فقه امامى، يعنى جناح اصول گرايان ساخت. بايد به اين نكته نيز اشاره كرد كه برخى معتقدند، ابن ابى جمهور احسايى (زنده در 904 ق) از جمله كسانى بود كه راه را بر اخباريان هموار گردانيد. درباره محمّد امين به عنوان مؤسّس مكتب اخبارى در ميان شيعيان متأخّر گفته اند: او نخستين كسى بوده است كه باب طعن بر مجتهدان را گشود و اماميّه را به دو بخش اخباريان و مجتهدان منقسم گردانيد.
علاوه بر محمّد امين اِسترابادى، از پيروان تندرو و متعصب مكتب اخبارى در سده يازدهم، بايد از عبداللّه بن صالح بن جمعه سماهيجى بحرانى، صاحب منية الممارسين نام برد كه به كثرت طعن بر مجتهدان شهره بود. شيخ يوسف بحرانى او را از اخباريان شمرده و افزوده است كه وى به اهل اجتهاد بسيار ناسزا مى گفت، در حالى كه پدرش ملّا صالح اهل اجتهاد بود.
محمّد تقى مجلسى (م 1070ق) نيز از پيروان ميانه رو و متعادل مكتب اخبارى بوده و چنانكه گفته شده، آموزش هاى محمّد امين استرابادى را صريحا تأييد مى كرده است.
از ديگر اخباريان ميانه رو اينان را مى توان ذكر كرد: ملّا خليل بن غازى قزوينى (د 1089 ق) كه از معاصران شيخ حرّ عاملى و محمّدباقر مجلسى و ملّا محسن فيض كاشانى و از شاگردان شيخ بهايى و ميرداماد بود و با اجتهاد كاملاً مخالفت مى ورزيد و آن را انكار مى كرد؛ محمّد طاهر قمى (م 1098ق)؛ شيخ حرّ عاملى (م 1104ق) كه در خاتمه كتاب معروفش وسائل الشيعه به اخبارى بودن خود اشاره كرده و ادلّه اى در اين زمينه اقامه نموده است.
رواج اخبارى گرى در سده هاى 11 تا 13ق بيشتر در شهرهاى مذهبى ايران و عراق و نيز در بحرين و هندوستان بوده است. از جمله شهرهايى كه در ايران پايگاه مهمى براى پيروان اين مكتب به شمار مى رفت، قزوين بود؛ زيرا در عصر رواج اخبارى گرى، بيشتر بخش غربى اين شهر، جايگاه اخباريان بود كه از شاگردان و مريدان ملّا خليل قزوينى (د 1089ق) به شمار مى آمدند، اما پس از مبارزات اصوليان با اخباريان و ضعف روزافزون اخبارى گرى، دامنه نفوذ اين مكتب نيز بسيار محدود گرديد.
سيّد نعمت اللّه جزايرى در منبع الحياة و ملّا رضى قزوينى در لسان الخواص اختلافات عمده ميان اخباريان و اصوليان را ذكر كرده اند. همچنين عبداللّه بن صالح سماهيجى بحرانى در منية الممارسين، چهل فرق ميان اخباريان و اصوليان را بر شمرده است. شيخ جعفر كاشف الغطاء نيز در الحقّ المبين فرق هاى ميان اخباريان و اصوليان را مورد بررسى قرار داده و نيز ميرزا محمّد اخبارى در كتاب الطهر الفاصل به 59 فرق اشاره كرده است. سيّد محمّد دزفولى در فاروق الحق اختلافات را به 86 رسانيده است. و حرّ عاملى نيز در فائده 92 از الفوائد الطوسيه، به ذكر اختلافات اين دو گروه پرداخته است. ^۱
در ادامه اين مقاله چند تفاوت عمده اخبارى و اصولى چنين شمرده شده است:
الف) اخباريان اجتهاد را حرام مى دانند، امّا اصوليان آن را واجب كفايى و حتّى برخى از آنان واجب عينى مى دانند، چنانكه ملّا محمّد امين اِسترابادى در كتاب الفوائد المدنيّه منكر اجتهاد شده، و گفته است كه: روش علماى پيشين اجتهادى نبوده است.
ب) اخباريان، ادلّه را به كتاب و سنّت منحصر مى دانند و بر خلاف اصوليان، اجماع و عقل را حجّت نمى شمارند.
ج) اخباريان تحصيل احكام از طريق ظن را منع كرده و بر خلاف مجتهدان، جز علم را حجّت نمى دانند.
د) احاديث نزد اخباريان بر دو نوع صحيح و ضعيف است، امّا در آثار مجتهدان اخبار بر چهار نوع صحيح، موثق، حسن و ضعيف تقسيم مى شود.
ه) اصوليان مردم را به دو گروه مجتهد و مقلّد تقسيم مى كنند، اما اخباريان همه مردم را مقلّد معصوم مى شمارند و تقليد از غير معصوم را مجاز نمى دانند.
و) اصوليان ظاهر قرآن را حجت مى دانند و آن را بر ظاهر خبر ترجيح مى دهند، امّا اخباريان تمسك به ظاهر كتاب را تنها در صورت وجود تفسيرى از معصوم مجاز مى شمارند.
ز) اخباريان كليه اخبار كتب اربعه را صحيح و قطعى الصدور مى دانند، اما اصوليان همه اين احاديث را صحيح نمى دانند.
ح) اخباريان حسن و قبح عقلى را مى پذيرند، اما بر خلاف اصوليان، احكام مستقلّ عقلى را حجّت شرعى نمى شمارند.
ط) اصوليان هم در شبهه حكميه تحريميّه و هم در شبهه حكميّه وجوبيّه اصالة البراءة را جارى مى دانند، اما اخباريان تنها در مورد دوم با آنان موافقند.
ى) اخباريان بر خلاف اصوليان در هنگام تعارض اخبار، ترجيح را با تمسك به برائت اصليه جايز نمى شمارند، چنانكه استرابادى در فوائد المدنيّه مى گويد: من معتقدم كه تمسك به برائت اصليه به طور كلى، تا پيش از اكمال دين صحيح بود، ليكن پس از آنكه دين به سر حدّ كمال رسيد، براى برائت مزبور محلى باقى نماند؛ زيرا اخبار متواتر از ائمه در هر واقعه اى كه مردم نيازمند بدان هستند ، رسيده و تا روز قيامت حقايق موضوعات ثابت گرديده و نيز براى هرگونه اختلافى كه دو نفر با هم دارند، حكمى تعيين شده است.
ك) اخباريان گونه هايى از قياس چون قياس اولويت، قياس منصوص العله و نيز تنقيح مناط را كه اصوليان آنها را معتبرمى شمارند، در شمار قياسهاى نهى شده در احاديث شمرده اند و آن را باطل مى انگارند. ^۲