3/1. اساتيد

بنا به تصريح افندى، ملّا خليل در اوان سنّش، نزد بهاء الدين محمّد عاملى معروف به شيخ بهايى (م 1030 ق) و مير محمّد باقر استرآبادى معروف به مير داماد (م 1041 ق)، تحصيل علم نموده است. و مصنّف، در همين شرح حاضر، در شرح حديث «جنود عقل» مطلبى را از مرحوم شيخ بهايى با تعبير «اُستادى شيخ بهاء الدين محمّد رحمه اللّه تعالى» نقل نموده است.
پس از آن نزد مولى حاج محمود رنانى، ^۱ زانوى ادب به زمين زده و مشغول فراگيرى علم شده است. پس از آن در مشهد مقدس نزد مولى حاجى حسين يزدى، حاشيه قديم ملّا جلال دوانى را بر شرح تجريد قوشچى (موسوم به شرح جديد) قرائت نموده است. در اين زمان با خليفه سلطان (م 1064ق) همدرس بود.
يكى ديگر از اساتيد ملّا خليل، امير ابوالحسن قائنى مشهدى است. قزوينى در ايام اقامتش در مكّه حواشى قائنى بر كتاب الكافى كلينى را جمع آورى و تدوين نموده است. ^۲
آنچه در مصادر از اساتيد ملّا خليل ياد شده همين چهار عالم بودند و از ديگر اساتيد وى در مصادر يادى نشده است. خصوصا استادى كه ملّا خليل تحت تأثير تعاليم وى بوده و طبق آن حتى با مجتهدان مخالفت مى كرده، شناسايى نشده است. چون اساتيدى كه نامشان ذكر شد چنين انديشه هايى ندارند. شايد با تأمّل و دقّت در آثار وى بتوان اسامى ديگر اساتيد او را به دست آورد.

4/1. شاگردان

عالمان زيادى نزد ملّا خليل قزوينى پيمانه علم و معرفت پر نموده و خوشه چين خرمن فضل و ادب وى شده اند. برخى از شاگردان وى عبارتند از:
1. امير محمّد مؤمن بن محمّد زمان الطالقانى.
2. ملّا محمّدباقر بن غازى قزوينى (برادرش).
3. احمد بن خليل قزوينى (فرزندش).
4. ابوذر بن خليل قزوينى (فرزندش).
5. مولى سلمان بن خليل قزوينى (فرزندش).
6. حاج محمّد تقى دهخوارقانى.
7. مولى محمّد باقر بن الحافظ كيجى بيك التبريزى.
8. مولى على أصغر ابن المولى محمّد يوسف قزوينى.
9. مولى رفيع الدين محمّد بن فتح اللّه واعظ قزوينى.
10. مولى محمّد محسن بن نظام الدين قرشى ساوجى.
11. مولى محمّد تقى بن حيدر على زنجانى.
12. مولى محمّد امين وقارى طبسى بن مولانا عبد الفتاح.
13. مولى محمّد يوسف بن پهلوان صفر قزوينى.
14. مولى مهدى بن حاج على اصغر قزوينى.
15. مولى محمّد مؤمن بن شاه قاسم سبزوارى.
16. مولى ابوالوفا بن محمّد يوسف مشهور به قاضى قزوينى.
17. مولى محمّد صالح بن محمّد باقر روغنى قزوينى.
18. مولى عاشور بن محمّد تبريزى، كه كتاب خلّة المؤمنين را در سال 1063 ق به نام ملّا خليل، تأليف نموده است. ^۳

1. زيست نامه

1/1. نام و نسب

خليل بن غازى قزوينى، مكنّى به ابوحامد، معروف به «ملّا خليلا» و «خليلاى قزوينى» و «ملّا خليل قزوينى» و ملقّب به «برهان العلماء» ^۱ است. نقش مهر او را «الْعِلْمُ خَلِيلُ الْمُؤْمِن» گزارش كرده اند ^۲ و برخى نام وى را «خليل اللّه » نيز ذكر كرده اند. ^۳
چند دانشمند ديگر به نام ملّا خليل در قزوين بوده اند كه نبايد مصنّف اين اثر را با آنها اشتباه گرفت: يكى ملّا خليل بن محمّد زمان قزوينى (نگارنده رساله اثبات حُدوث الإراده) در سال 1148 ق؛ ^۴ ديگرى ملّا خليل بن حاجى بابا قزوينى، معروف به زركش؛ ^۵ و سومى آقا خليل بن محمّد اشرف قاينى اصفهانى (م 1136ق) ساكن قزوين؛ ^۶ و ديگرى سيّد خليل قزوينى (زنده در 1239 ق) صاحب تفسير سيّد خليل. ^۷

2/1. تولّد و وفات

ملّا خليل قزوينى در شهر قزوين، در سوم رمضان سال 1001 ق، چشم به جهان گشود. او در همان شهر، در سال 1089 ق، در سنّ 88 سالگى دار فانى را وداع گفت. ^۸