[حديث] ششم

۰.اصل: [مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِيرٍ] عَنْ فُضَيْلِ بْنِ سُكَّرَةَ، قَالَ:قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِنْ رَأَيْتَ أَنْ تُعَلِّمَنِي هَلْ كَانَ اللّه ُ ـ جَلَّ وَجْهُهُ ـ يَعْلَمُ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْخَلْقَ أَنَّهُ وَحْدَهُ؟ فَقَدِ اخْتَلَفَ مَوَالِيكَ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ: قَدْ كَانَ يَعْلَمُ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ شَيْئاً مِنْ خَلْقِهِ، وَقَالَ بَعْضُهُمْ: إِنَّمَا مَعْنى «يَعْلَمُ»: «يَفْعَلُ» ، فَهُوَ الْيَوْمَ يَعْلَمُ أَنَّهُ لَا غَيْرُهُ قَبْلَ فِعْلِ الْأَشْيَاءِ، فَقَالُوا: إِنْ أَثْبَتْنَا أَنَّهُ لَمْ يَزَلْ عَالِماً بِأَنَّهُ لَا غَيْرُهُ، فَقَدْ أَثْبَتْنَا مَعَهُ غَيْرَهُ فِي أَزَلِيَّتِهِ، فَإِنْ رَأَيْتَ يَا سَيِّدِي، أَنْ تُعَلِّمَنِي مَا لَا أَعْدُوهُ إِلى غَيْرِهِ.
فَكَتَبَ عليه السلام : «مَا زَالَ اللّه ُ عَالِماً تَبَارَكَ وَتَعَالى ذِكْرُهُ».

شرح: الْجَلَال: بزرگى. مى آيد در احاديث باب بيست و سوم ـ كه «بَابُ النَّوَادِرِ» است ـ اين كه مراد به وجهِ اللّه تعالى، حُجَجِ معصومين است كه شناخت امامتِ ايشان، لازمِ شناخت اللّه تعالى به ربوبيّت است.
«أَنَّ» در أَنَّهُ وَحْدَهُ و در أَنَّهُ لَا غَيْرُهُ و در بِأَ نَّهُ لَا غَيْرُهُ (به فتح همزه و تشديد نون) از حروف مُشَبَّهَةٌ بِالْفِعْل است.
وَحْدَهُ (به فتح واو و سكون حاء بى نقطه و دال بى نقطه و ضمير) منسوب است به ظرفيّت، به تقدير «عَلى وَحْدِهِ».
ظرف، خبر «أَنَّ» است و مى تواند بود كه منصوب باشد به مصدريّه به تقدير «يَحِدُ وَحْدَهُ».
صاحب قاموس گفته كه: «وَرَأَيْتُهُ وَحْدَهُ: مَصْدَرٌ، لَا يُثْنى وَلَا يُجْمَعُ، وَنَصْبُهُ عَلَى الْحَالِ عِنْدَ الْبَصْرِيِّينَ لَا عَلَى الْمَصْدَرِ. وَأَخْطَأَ الْجَوْهَرِيُّ وَيُونُسُ، مِنْهُمْ بِنَصْبِهِ عَلَى الظَّرْفِ بِإِسْقَاطِ عَلى» ^۱ .
الْوَحْد (مصدر باب علم و حسن): انفراد از غير. فاء در فَقَدْ براى بيان است و همچنين فاء در فَقَالَ.
يَعْلَمُ در قَدْ كَانَ يَعْلَمُ به تقدير «يَعْلَمُ أَنَّهُ وَحْدَهُ» است. شَيْئاً مفعولِ يَخْلُقَ است. يَفْعَلُ به فاء و عين بى نقطه است، چنانچه بيان شد در شرح حديث سابق. فاء در فَهُوَ براى تفريع است.
لَا غَيْرُهُ مرفوع و خبر «أَنَّ» است و مراد اين است كه: متحد با غير نشده ـ چنانچه توهّم كرده اند بعضِ نصارى كه گفته اند كه: «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ»^۲ و بر اين قياس است توهّم بعضِ صوفيّه ـ و جزء كه محمول بر او تواند شد ندارد و عارض كائنِ فِي نَفْسِهِ در خارج، كه محمول بر او تواند شد، بنا بر اتّحاد مبدأ و مشتقّ بِالذّات و تغاير آنها بالاعتبار نيز ندارد.
«فعْل» به فتح فاء و سكون عين است. فاء در فَقَالُوا براى بيان است. أَزَلِيَّة مصدر و نايبِ ظرف اَزَل است، كه بيان شد در شرح عنوان بابِ ششم، كه «بَابُ الْكَوْنِ وَالْمَكَانِ» است.
عَالِماً به تقدير «عَالِماً بِأَنَّهُ لَا غَيْرُهُ» است. راهِ جوابِ شبهه بيان شد در شرح حديث سابق.
يعنى: روايت است از فضيل (به ضمّ فاء و فتح ضاد با نقطه) كه لقبش سُكَّرة (به ضمّ سين بى نقطه و تشديد كاف مفتوحه) است گفت كه: گفتم امام محمّد باقر عليه السلام را كه: قربانت شوم اگر در خود [مصلحت ]بينى كه تعليم كنى مرا كه: آيا اللّه ـ جَلَّ وَجْهُهُ ـ مى دانست پيش از احداثِ مخلوقات اين را كه او بر انفراد خود است خوب خواهد بود؟ چه به تحقيق اختلاف كردند چاكران تو؛ به اين روش كه گفت بعضِ ايشان كه: به تحقيق مى دانست آن را پيش از آن كه احداث كند چيزى را از مخلوقات خود. و گفت بعضِ ايشان كه: جز اين نيست كه بازگشتِ «مى داند» اين است كه «مى كند»، پس اللّه تعالى امروز به معنىِ وقتِ خلقِ مخلوقات مى داند كه غير خود نبوده پيش از كردنِ چيزها.
در بيان دلالتِ اين دليل گفتند اين بعضِ دوم كه: اگر ثابت كرديم براى اللّه تعالى اين را كه پيوسته بوده عالِم به وحدتِ خود و اين كه غير خود نبوده، پس به تحقيق ثابت كرده ايم با اللّه تعالى غير او را در مدّت ازلى بودنِ او، پس اگر در خود [مصلحت ]بينى ـ اى مهترِ من ـ كه تعليم كنى مرا چيزى كه درنگذرم از آن سوى غير آن، خوب خواهد بود؟
پس امام عليه السلام نوشت كه: پيوسته اللّه تعالى عالم بوده به هر چيز؛ به غايت كامل است و منزّه از عيب است ياد او.