باب سيزدهم

اصل: بَابٌ آخَرُ وَهُوَ مِنَ الْبَابِ الْأَوَّلِ

شرح: اين، بابى ديگر است و آن در حقيقت، از تتمّه باب سابق است. فرق ميان اين باب و بابِ سابق اين است كه: مطلب اصلى در باب سابق، اثباتِ ازليّتِ صفاتِ ذات است و مطلب اصلى در اين باب، اثبات لازمِ ازليّتِ آن صفات است به نفى تعدّد در مصداق آنها.
در اين باب دو حديث است.

[حديث] اوّل

۰.اصل: [عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِيزٍ ]عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي صِفَةِ الْقَدِيمِ:«إِنَّهُ وَاحِدٌ، صَمَدٌ، أَحَدِيُّ الْمَعْنى، لَيْسَ بِمَعَانِيَ ^۱ كَثِيرَةٍ مُخْتَلِفَةٍ».
قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، يَزْعُمُ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ أَنَّهُ يَسْمَعُ بِغَيْرِ الَّذِي يُبْصِرُ، وَيُبْصِرُ بِغَيْرِ الَّذِي يَسْمَعُ؟
قَالَ: فَقَالَ: «كَذَبُوا، وَأَلْحَدُوا، وَشَبَّهُوا ، تَعَالَى اللّه ُ عَنْ ذلِكَ؛ إِنَّهُ سَمِيعٌ بَصِيرٌ، يَسْمَعُ بِمَا يُبْصِرُ، وَيُبْصِرُ بِمَا يَسْمَعُ».

شرح: فِي صِفَةِ الْقَدِيمِ، به تقديرِ «فِي بَيَانِ صِفَةِ الْقَدِيمِ» است و مراد به «صِفَةِ الْقَدِيم» صفت ذات اللّه تعالى است كه ثابت است براى او به اعتبارِ قدم، مثل علم و قدرت و سمع و بصر.
ضمير إِنَّهُ (به كسر همزه) راجع به «الْقَدِيم» است. الْوَاحِد: يگانه كه يكتاى بى همتاست.
مراد به صَمَد اين جا، مَا لَا جَوْفَ لَهُ است، بنا بر اِعلامِ امام عليه السلام به آن؛ زيرا كه ذكرِ أَحَدِيُّ الْمَعْنى لَيْسَ بِمَعَانِيَ كَثِيرَةٍ مُخْتَلِفَةٍ براى تفسير صَمَد است، و اشارت به اين مى شود در كلام مصنّف، در باب هجدهم ـ كه «بَابُ تَأْوِيلِ الصَّمَد» است ـ كه: «فَأَمَّا مَا جَآءَ فِي الْأَخْبَارِ مِنْ ذلِكَ فَالْعَالِمُ عليه السلام أَعْلَمُ بِمَا قَالَ» ^۲ و بيان مى شود.
ياء نسبت در «أَحَدِيُّ» براى مبالغه است، مثل «أَحْمَرِيُّ». الْمَعْنى (به فتح ميم و سكون عين بى نقطه و نون و الف منقلبه از ياء): آنچه اهتمام به آن كنند؛ و مراد اين جا، كائنِ فِي نَفْسِهِ در خارج است كه مصداق حملِ صفت ذات است.
«أَحَدِيُّ الْمَعْنى» براى ابطال دو مذهب است:
اوّل اين كه: صفات ذات او زائده بر ذات او باشد، چنانچه مذهب اشاعره است.
دوم اين كه: مراد به عينيّت صفات ذات او اين باشد كه او علم قائم به خود است به قيامِ مَجازى و قدرت قائمه به خود است به قيام مجازى و بر اين قياس است باقى صفات ذات، چنانچه دوانى در حواشى شرح تجريد توهّم كرده. ^۳ و چون اشارت به بطلانِ مذهب دوم، خفايى داشت، امام عليه السلام تصريح به آن كرد به قول او كه: «لَيْسَ بِمَعَانِيَ كَثِيرَةٍ مُخْتَلِفَةٍ».
مراد به «مُخْتَلِفَة» مُتَغَايِرَةٌ بِالذّات است و ذكر «مُخْتَلِفَةٍ» بعد از «كَثِيرَةٍ» اشارت است به اين كه معانى كثيره دو قسم است:
اوّل آنچه كثرت آن به تغاير اعتبارى باشد، مثل اين كه گويند كه: ذات او به اعتبار اين كه عالم است غير ذات اوست به اعتبار اين كه قادر است.
دوم آنچه كثرت آن به تغاير بالذات باشد، مثل اين كه گويند كه: ذات او علم قائم به خود است و قدرت قائمه به خود است و مثل قول بعضِ نصارى كه: «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ»^۴ .
پس ذكر «مُخْتَلِفَة» براى اشارت به بطلانِ قسم دوم است و اشارت است به اين كه محال است كه علم و قدرت و مانند آنها از مبادى مشتقّات كه جَوامد است، بر واحد بِالذّات صادق آيد.
يعنى: روايت است از محمّد بن مسلم از امام محمّد باقر عليه السلام اين كه امام گفت در بيان صفت قديمِ تعالى كه: به درستى كه او يگانه است، بى ميان است.
بيانِ اين آن كه: به غايت يگانه معنى است. بيانِ اين آن كه: نيست معنى هاى بسيار كه تضادّ ميانِ آنها باشد.
راوى گفت كه: گفتم كه: قربانت شوم دعوى مى كنند جمعى از اهل عراق كه: اللّه تعالى مى شنود به آلتى كه در او كائنِ فِي نَفْسِهِ است و غير آلتى كه به آن مى بيند و برعكس.
راوى گفت كه: پس امام گفت كه: دروغ گفته اند در اين دعوى و بيرون رفته اند از حق در اَسما و صفات الهى و تشبيه كرده اند اللّه تعالى را به مخلوقِ او. به غايت منزّه است اللّه از آن تشبيه؛ به درستى كه شنواست، بيناست، مى شنود به آنچه مى بيند به آن و مى بيند به آنچه مى شنود به آن.
مراد اين است كه: به جاى هر دو آلت، نفسِ ذات است.