شرح: يَسْتَفِزّ (به فاء و تشديد زاء با نقطه) مأخوذ است از «فَزَازَة» به فتح فاء، كه مصدر بابِ «ضَرَبَ» است؛ به معنى افروختگى و از جا درآمدن. فَيُغَيِّرَهُ (از باب تفعيل) منصوب است.
يعنى: روايت است از بعضِ ياران ما، گفت كه: بودم در مجلس امام محمّد باقر عليه السلام وقتى كه داخل شد بر او عمرو بن عبيد ـ كه رئيس معتزله است ـ پس گفت امام را كه: قربانت شوم، قول اللّه تعالى در سوره طه كه: و هر كه فرود آمد بر او غضب من، پس به تحقيق افتاد در هلاكت؛ چيست آن غضب؟
پس گفت امام عليه السلام كه: آن غضب، عقاب است، نه كيفيّتى، مانند صفتى كه در آدمى مى باشد اى عمرو! به درستى كه هر كه گمان برده كه اللّه تعالى زائل مى شود از كيفيّتى سوى كيفيّتى ديگر، پس بيانِ او كرده بيانى كه مخلوق را كنند ـ توضيح اين مى شود در حديث آينده ـ و به درستى كه اللّه ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ از جا درنمى آورد او را چيزى، پس تغيير دهد او را.

[حديث] ششم

۰.اصل: [عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَمْرٍو] عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ: فِي حَدِيثِ الزِّنْدِيقِ ـ الَّذِي سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام ـ فَكَانَ مِنْ سُؤَالِهِ: أَنْ قَالَ لَهُ: فَلَهُ رِضا وَسَخَطٌ؟ فَقَالَ لَهُ^۱أَبُو عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام :«نَعَمْ، وَلكِنْ لَيْسَ ذلِكَ عَلى مَا يُوجَدُ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ؛ وَذلِكَ أَنَّ الرِّضَا حَالٌ تَدْخُلُ عَلَيْهِ، فَتَنْقُلُهُ مِنْ حَالٍ إِلى حَالٍ؛ لِأَنَّ الْمَخْلُوقَ أَجْوَفُ، مُعْتَمِلٌ، مُرَكَّبٌ، لِلْأَشْيَاءِ فِيهِ مَدْخَلٌ، وَخَالِقُنَا لَا مَدْخَلَ لِلْأَشْيَاءِ فِيهِ؛ لِأَنَّهُ وَاحِدٌ: وَ أَحَدِيُّ الذَّاتِ، وَ أَحَدِيُّ الْمَعْنى؛ فَرِضَاهُ ثَوَابُهُ، وَسَخَطُهُ عِقَابُهُ، مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ يَتَدَاخَلُهُ؛ فَيُهَيِّجُهُ وَيَنْقُلُهُ مِنْ حَالٍ إِلى حَالٍ؛ لِأَنَّ ذلِكَ مِنْ صِفَةِ الْمَخْلُوقِينَ الْعَاجِزِينَ الْمُحْتَاجِينَ».

[حديث] چهارم

۰.اصل: [عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ ]عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام ، قَالَ:«خَلَقَ اللّه ُ الْمَشِيئَةَ بِنَفْسِهَا، ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْيَاءَ بِالْمَشِيئَةِ».

شرح: مشيّتِ الهى به معنى احداث اوّلِ حوادث است. و چون احداث، مقدّم بر حدوثِ حادث نيست اصلاً ـ نه بِالزَّمان و نه بِالْمَرْتبه ـ بلكه منتزع است از خالق در مرتبه حدوث مخلوق، پس اوّلِ حوادث مصداق مشيّت الهى است. و مراد به مَشِيئَة اين جا، مصداق مشيّت است كه بى آن، مشيّت متحقّق نمى شود و آن آب است كه اوّل مخلوقات است و مادّه آسمان ها و زمين و مانند آنها است.
بِنَفْسِهَا متعلّق است به خَلَقَ؛ و به معنى «لَا بِمَادَّةٍ قَدِيمَةٍ وَلَا بِمَشِيَّةٍ سَابِقَةٍ» است و اين اشارت است به دفع شبهه و آن اين است كه: اگر مشيّت الهى حادث باشد، مقدّم بر حدوث حادث اوّل خواهد بود، پس موقوف بر مشيّتى ديگر خواهد بود و تسلسل، لازم مى آيد.
و حاصلِ جواب، منع تقدّم است و مى آيد در حديث آخر باب بيست و چهارم، كه «بابُ الْبَدَاءِ» است؛ اين كه مشيّت نظام عالم، مقدّم است بر اراده و تقدير و قضا و امضاى نظام عالم.
يعنى: روايت است از امام جعفر صادق عليه السلام گفت كه: آفريد اللّه تعالى مشيّت را به خودش، بعد از آن آفريد چيزهاى ديگر عالم را به مادّه كه مشيّت است.

[حديث] پنجم

۰.اصل: [عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْمَشْرِقِيِّ حَمْزَةَ بْنِ الْمُرْتَفِعِ] عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، قَالَ: كُنْتُ فِي مَجْلِسِ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدٍ، فَقَالَ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، قَوْلُ اللّه ِ تَبَارَكَ وَتَعَالى:«وَ مَن يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِى فَقَدْ هَوى»^۱مَا ذلِكَ الْغَضَبُ؟
فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«هُوَ الْعِقَابُ يَا عَمْرُو؛ إِنَّهُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللّه َ قَدْ زَالَ مِنْ شَيْءٍ إِلى شَيْءٍ، فَقَدْ وَصَفَهُ صِفَةَ مَخْلُوقٍ، وَ إِنَّ اللّه َ تَعَالى لَا يَسْتَفِزُّهُ شَيْءٌ؛ فَيُغَيِّرَهُ».