باب پانزدهم

اصل:بَابُ حُدُوثِ الْأَسْمَاءِ

شرح: الْحُدُوث: به هم رسيدن چيزى بعد از نبودن؛ به اين معنى كه زمان كَوْنِ آن چيز در جانب مبدأ، منقطع باشد. و مراد به «كَوْن» اين جا، كَوْنِ فِي نَفْسِهِ است كه اعمّ از كَوْنِ ذهنى و كَوْن خارجى است، بنا بر اين كه اطلاق لفظ «كَوْن» بر كَوْنِ رابطى به عنوانِ مَجاز است.
الْأَسْمَاء (جمع اسم): نشان ها. و مراد اين جا، قدر مشترك ميان الفاظى و ميان مفهوماتِ الفاظى است كه در فاعل عالَم استعمال مى كنند، مثل لفظ اللّه و الرحمان و الرحيم. و مراد به مفهومِ لفظ اين جا، مَوْضُوعٌ لَهِ آن است اگر حقيقت باشد و مُسْتَعْمَلٌ فِيهِ آن است اگر مجاز باشد؛ پس اگر آن لفظ، جامدِ محض باشد، مفهوم آن، عين ذات است. و اگر مشتقّ يا مانند مشتقّ باشد، ذات، خارج است از مفهوم آن.
و اثبات حدوث اَسما به اعتبار كَوْنِ آنها فِي أَنْفُسِهَا ـ در ذهن يا در خارج ـ منافات ندارد با قِدَم آنها، به اعتبار محضِ كَوْنِ رابطى كه گذشت در حديث ششم بابِ دوم در شرح: «لِأَنَّا لَمْ نُكَلِّفُ غَيْرَ مَوْهُومٍ» ^۱ .
و اين باب، براى ابطال مذهب حشويّه است كه ايشان را اشاعره نيز مى نامند، كه اللّه را عَلَمِ شخصى او مى شمرند. صاحب قاموس گفته: «أَلِهَ إِلَاهَةً وَاُلُوهَةً وَاُلُوهِيَّةً: عَبَدَ عِبَادَةً. وَمِنْهُ لَفْظُ الْجَلَالَةِ، وَاخْتُلِفَ فِيهِ عَلى عِشْرِينَ قَوْلاً ذَكَرْتُهَا فِي الْمَبَاسِيطَ وَأَصَحُّهَا [أَنَّهُ ]عَلَمٌ غَيْرُ مُشْتَقٍّ» ^۲ .
و بعضِ ايشان «الرحمان» را نيز علم مى شمرند؛ ابن هشام در كتاب مغني اللبيب در باب رابع، در مبحث «مَا افْتَرَقَ فِيهِ الْحَالُ وَالتَّمْيِيزُ وَمَا اجْتَمَعَا» گفته كه: «الْحَقّ قَوْل الْأَعْلَمِ وَابْن مَالِك: إِنَّ الرَّحْمَانَ لَيْسَ بِصِفَةٍ بَلْ عَلَمٌ». ^۳ و براى ابطال مذهب حروفيان است كه آن الفاظ را فاعل عالم مى شمرند. و براى ابطال مذهب بعضِ صوفيّه است كه هر چيز را عين او مى شمرند.
يعنى: اين باب، بيان حدوث اسماء اللّه تعالى است. در اين باب، چهار حديث است.