[حديث] سوم
۰.اصل: [وَعَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عِيسَى بْنِ يُونُسَ، قَالَ: ]قَالَ ابْنُ أَبِي الْعَوْجَاءِ لِأَبِي عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام فِي بَعْضِ مَا كَانَ يُحَاوِرُهُ: ذَكَرْتَ اللّه َ، فَأَحَلْتَ عَلى غَائِبٍ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام :«وَيْلَكَ، كَيْفَ يَكُونُ غَائِباً مَنْ هُوَ مَعَ خَلْقِهِ شَاهِدٌ، وَإِلَيْهِمْ أَقْرَبُ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ، يَسْمَعُ كَلَامَهُمْ، وَيَرى أَشْخَاصَهُمْ، وَيَعْلَمُ أَسْرَارَهُمْ؟!» فَقَالَ ابْنُ أَبِي الْعَوْجَاءِ: أَ هُوَ فِي كُلِّ مَكَانٍ؟ أَ لَيْسَ إِذَا كَانَ فِي السَّمَاءِ، كَيْفَ يَكُونُ فِي الْأَرْضِ؟! وَإِذَا كَانَ فِي الْأَرْضِ، كَيْفَ يَكُونُ فِي السَّمَاءِ؟! فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام : «إِنَّمَا وَصَفْتَ الْمَخْلُوقَ الَّذِي إِذَا انْتَقَلَ عَنْ مَكَانٍ، اشْتَغَلَ بِهِ مَكَانٌ، وَخَلَا مِنْهُ مَكَانٌ، فَلَا يَدْرِي فِي الْمَكَانِ الَّذِي صَارَ إِلَيْهِ مَا حَدَثَ ۱ فِي الْمَكَانِ الَّذِي كَانَ فِيهِ، فَأَمَّا اللّه ُ ـ الْعَظِيمُ الشَّأْنِ، الْمَلِكُ، الدَّيَّانُ ـ فَلَا يَخْلُو مِنْهُ مَكَانٌ، وَلَا يَشْتَغِلُ بِهِ مَكَانٌ ، وَلَا يَكُونُ إِلى مَكَانٍ أَقْرَبَ مِنْهُ إِلى مَكَانٍ».
شرح: ابنُ اَبى الْعَوْجاء اين سخن را گفته بعد از سخنى از امام عليه السلام كه مى آيد در «كِتَابُ الْحَجِّ» در حديث اوّلِ «بَابُ ابْتِلَاءِ الْخَلْقِ وَاخْتِبَارِهِمْ بِالْكَعْبَة» ـ كه باب ششم است ـ كه: «وَهذَا بَيْتٌ اسْتَعْبَدَ اللّهُ بِهِ خَلْقَهُ لِيَخْتَبِرَ طَاعَتَهُمْ» ۲ تا آخر، چنانچه ظاهر مى شود از روايت ابن بابويه در فقيه در «كِتَابُ الْحَجِّ» در «بَابُ اِبْتِدَاءِ الْكَعْبَةِ وَفَضْلِهَا وَ فَضْلِ الْحَرَمِ» ۳ .
الْوَرِيد (به فتح واو و كسر راء و سكون ياء): شاهرگ گردن. و در هر گردنى دو وَريد است.
همزه در أَ هُوَ و در أَ لَيْسَ استفهام انكارى است. و كَيْفَ يَكُونُ استفهامِ انكارى است به معنى «نمى باشد». و در إِنَّمَا وَصَفْتَ تا آخر، ردّ است بر جمعى كه به مكاشفه قائل اند و مى گويند كه: در غير اللّه تعالى، علم به غيب مى باشد.
و فاء در فَلَا يَدْرِي صريح در ردّ بر آن جماعت است؛ چه آن، براى تفريع است و حملِ آن، بر تعقيب، مكابره است.
يعنى: گفت عبد الكريم بن ابى العوجاء ـ كه از فلاسفه است ـ امام جعفر صادق عليه السلام را در اثناى هم زبانى كه با امام مى كردند كه: مذكور ساختى كه نظام عالم به تدبير اللّه است و فعلِ طبايعِ افلاك و عناصر نيست، پس حواله كردى اين نظام را بر شخصى كه غايب است از آن نظام؟
مرادش اين است كه: مى بايد كه فاعل اين افعال طبايع باشد كه هر كدام در يكى از اجسام حاضر است؟
پس گفت امام جعفر صادق عليه السلام كه: اى مرگ ناگهان تو، چگونه مى باشد غايب كسى كه او با مخلوقين خود حاضر است و به ايشان نزديك تر است از رشته شاهرگ؛ مى شنود سخن ايشان را و مى بيند اجسام ايشان را و مى داند رازهاى دل ايشان را؟!
پس گفت ابن ابى العوجاء كه: آيا او با وجود آن كه يك شخص است، در هر مكان است، آيا نيست كه اگر باشد در آسمان، نمى باشد در زمين؟ و اگر باشد در زمين، نمى باشد در آسمان؟
پس گفت امام جعفر صادق عليه السلام كه: آنچه گفتى، صفت اللّه تعالى نيست، صفت مخلوق است، كه اگر منتقل شود از مكانى، مشغول مى شود به او مكانى ديگر و خالى مى شود از او مكان اوّل، پس نمى داند در مكانى كه گرديده سوى آن كه چه حادث شده بعد از او در مكانى كه بود در آن؛ پس امّا اللّه بزرگ مرتبه، پادشاه جزا دهنده هر نيك و بد، پس خالى نيست از او مكانى و مشغول نيست به او مكانى و نمى باشد سوى مكانى نزديك تر از خودش سوى مكانى ديگر.
