شرح: فَقَالَ عطف است بر بعضِ معنى فِي قَوْل ـ وآن «سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْل» است ـ از «قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْل».
الْأَسَف (به فتح همزه و فتح سين بى نقطه) مصدر باب «عَلِمَ» و السّخط (به ضمّ سين بى نقطه و سكون و ضمّ خاء با نقطه؛ و فتح سين و فتح خاء) مصدر باب «عَلِمَ»: غضب.
أَنَّ در دوم (به فتح همزه و تشديد نون) خبر لَيْسَ است و اسمش، ضمير مستترِ راجع به معنى آيت است.
يعنى: روايت است از محمّد بن اسماعيل بن بَزيع (به فتح باء يك نقطه و كسر زاء با نقطه و سكون ياء دو نقطه در پايين و عين بى نقطه) از عمّش حمزة بن بزيع، از امام جعفر صادق عليه السلام در قول اللّه ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ در سوره زخرف: پس وقتى كه غضبناك كردند ما را، انتقام كشيديم از ايشان؛ پس گفت: به درستى كه اللّه ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ غضبناك نمى شود مانند غضبناكىِ ما، و ليك او آفريده دوستانى را براى خود كه غضبناك مى شوند گاهى و راضى مى شوند گاهى ديگر و ايشان مخلوقِ مملوك اند.
پس گردانيد رضاى ايشان را به جاى رضاى خود و غضب ايشان را به جاى غضب خود؛ چه گردانيده ايشان را خوانندگانِ مردمان سوى او و راهنمايان مردمان بر او، پس براى آن گرديده اند چنان. و نيست معنى آن اين كه: مى رسد به اللّه تعالى غضب، چنانچه مى رسد به خلق او، ليك اين است كه گفتيم بازگشتِ آنچه گفته از جمله امثال آن غضب؛ و به تحقيق گفته در حديث قدسى: هر كه خوار سازد دوست مرا، پس به تحقيق در معركه بيرون آمده به جنگ من و طلبيده مرا سوى جنگ با خود ^۱ .
و گفته در سوره نساء: هر كه اطاعت كند رسول را، پس به تحقيق اطاعت كرده اللّه تعالى را. و گفته در سوره فتح: به درستى كه آن جماعت كه بيعت مى كنند تو را، جز اين نيست كه بيعت مى كنند اللّه تعالى را. دست اللّه تعالى، بالاى دست هاى ايشان است؛ چون دست رسول، بالاى آنها است، پس جميع آنچه گفتيم و هر چه مانند آن است، بر اين نهج است كه ذكر كردم براى تو از مَجاز. و همچنين است رضا و غضب و غير آن دو از چيزهايى كه مانند آن است، به معنى اين كه از كيفيّات است.

شرح: وَلِسَانَهُ النَّاطِقُ فِي خَلْقِهِ به معنى اين است كه: ما عالمانِ به تأويل جميع متشابهات قرآن ايم.
خُزَّانَهُ فِي سَمَائِهِ وَأَرْضِهِ به معنى اين است كه: قرآن، تِبيانِ كلّ شَيء است و ما جميعِ قرآن را مى دانيم، پس علم جميع آنها نزد ما محفوظ است و در آسمان و زمين، كسى غير ما اين رتبه را ندارد، موافق آنچه گذشت در «كِتَابُ الْعَقْل» در حديث هشتمِ باب بيست و يكم كه «بَابُ الرَّدِّ إِلَى الْكِتَابِ وَالسُّنَّة» تا آخر است.
أَيْنَعَت، به ياء دو نقطه در پايين و نون و عين بى نقطه است.
عُبِد در اوّل، به صيغه مجهولِ باب «نَصَرَ» است و در دوم، به صيغه معلومِ باب تَفعيل، يا مجهول باب «نَصَرَ» است.
يعنى: گفت امام جعفر صادق عليه السلام كه: به درستى كه اللّه تعالى آفريد ما ائمّه، عالمان به جميع احكام الهى را، پس نيكو كرد آفريدن ما را. و صورت داد ما را، پس نيكو كرد صورت هاى ما را. و گردانيد ما را نظرِ التفات خود در بندگانِ او و زبان او كه گوياست در مخلوقين او و دست او كه گشوده شده است بر سر بندگان او به رأفت و رحمت و راه او كه آمده مى شود از آن راه و در او كه راهنمايى مى كند مردمان را بر او و خزينه داران او در آسمان او و زمين او.
بيانِ اين آن كه: به سبب ما ميوه داد درختان و پخته شد ميوه ها و جارى شد نهرها. و به سبب ما فرود مى آيد باران آسمان و مى رويد گياه زمين. و به سبب عبادت ما عبادت كرده شد اللّه تعالى. و اگر ما نمى بوديم، تكليف نمى كرد اللّه تعالى هيچ كس را؛ چه هيچ كس نمى بود، پس عبادت كرده نمى شد اللّه تعالى.

[حديث] ششم

۰.اصل: [مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ، عَنْ عَمِّهِ حَمْزَةَ بْنِ بَزِيعٍ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ :«فَلَمَّآءَاسَفُونَا انتَقَمْنَا مِنْهُمْ»^۱فَقَالَ:«إِنَّ اللّه َ ـ عَزَّ وَجَلَّ ـ لَا يَأْسَفُ كَأَسَفِنَا، وَلكِنَّهُ خَلَقَ أَوْلِيَاءَ لِنَفْسِهِ يَأْسَفُونَ وَيَرْضَوْنَ وَهُمْ مَخْلُوقُونَ مَرْبُوبُونَ، فَجَعَلَ رِضَاهُمْ رِضَا نَفْسِهِ ، وَسَخَطَهُمْ سَخَطَ نَفْسِهِ؛ لِأَنَّهُ جَعَلَهُمُ الدُّعَاةَ إِلَيْهِ، وَالْأَدِلَاءَ عَلَيْهِ، فَلِذلِكَ صَارُوا كَذلِكَ، وَلَيْسَ أَنَّ ذلِكَ يَصِلُ إِلَى اللّه ِ كَمَا يَصِلُ إِلى خَلْقِهِ، لكِنْ هذَا مَعْنى مَا قَالَ مِنْ ذلِكَ، وَقَدْ قَالَ : «مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً، فَقَدْ بَارَزَنِي بِالْمُحَارَبَةِ، وَدَعَانِي إِلَيْهَا» وَقَالَ: «مَّن يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ»^۲ وَقَالَ: «إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللّهَ يَدُ اللّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ»^۳ فَكُلُّ هذَا وَشِبْهُهُ عَلى مَا ذَكَرْتُ لَكَ، وَهكَذَا الرِّضَا وَالْغَضَبُ وَغَيْرُهُمَا مِنَ الْأَشْيَاءِ مِمَّا يُشَاكِلُ ذلِكَ».