شرح: نهى آدم از اَكلِ شجره ، دو قسم واقع شده در قرآن و شخصِ شَجَره هر كدام ، غير شخص شجره ديگرى است و هر دو شخصِ شجره ، از يك جنس است :
اوّل : نهى در آيت سوره بقره: «وَلَا تَقْرَبَا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ»^۱ و اين نهى ، صريح است و براى تحريم است و آدم عليه السلام مخالفت آن نكرده اصلاً.
دوم : نهى در سوره طه : «فَقُلْنَا يا آدَمُ إِنَّ هذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يَخْرُجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقى»^۲ و اين نهى ، غير صريح است از اكل شجره ديگر كه آن را ابليس «شَجَرَةُ الْخُلْد» و «مِلْكِ لَا يُبْلى» ناميده و اين نهى ، براى تنزيه است ، بنابر اين كه مراد به شَقا ، آزار كشيدن در دار دنياست ، مثل: «طه * مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى»^۳ ؛ زيرا كه هيچ كس توهّم سوء عاقبت در آدم عليه السلام نكرده و آدم عليه السلام مخالفت اين نهى كرده از روى نسيان و خطا ، موافق آيت سوره طه كه: «وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً»^۴ .
و بيان مى شود در «كِتَابُ الْأَيْمَانِ وَالنُّذُورِ وَالْكَفَّارَاتِ» در حديث دوّمِ باب چهاردهم كه «بَابُ الاِسْتَثْنَاءِ فِي الْيَمِينِ» است . و ميان خطاب به اين نهى و ميان مخالفت آدم ، سى سال فاصله بوده و به اين حجّت كه سهولتِ خطاب و فراموشى است آدم ، مغلوب كرده موسى را ، چنانچه در روايتِ موافق و مخالف مذكور است .
على بن ابراهيم در تفسير سوره بقره گفته كه :
حَدَّثَنِي أَبِي ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام قَالَ : إِنَّ مُوسى عليه السلام سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ يَجْمَعَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ آدَمَ عليه السلام فَجَمَعَ ، فَقَالَ لَهُ مُوسى : يَا أَبَه! أَ لَمْ يَخْلُقْكَ اللّهُ بِيَدِهِ وَنَفَخَ فِيكَ مِنْ رُوحِهِ ، وَأَسْجَدَ لَكَ مَلَائِكَتَهُ وَأَمَرَكَ أَنْ لَا تَأْكُلَ مِنَ الشَّجَرَةِ ، فَلِمَ عَصَيْتَهُ؟ قَالَ : يَا مُوسى! بِكُمْ وَجَدْتُ خَطِيئَتِي قَبْلَ خَلْقِي فِي التَّوْرَاةِ . قَالَ بِثَلَاثِينَ سَنَةٍ؟ قال : قَالَ : فَهُوَ ذلِكَ؟ قَالَ الصَّادِقُ عليه السلام : فَحَجَّ آدَمَ مُوسى عليهماالسلام . ^۵
خَطِيبَة (به ضمّ خاء با نقطه و فتح طاء بى نقطه و تشديد ياء دو نقطه در پايين مكسوره و باء يك نقطه و تاء وحدت) مصغّر است و عبارت از يك خطابِ سهلِ غير صريح است .
خُلْف (به ضمّ خاء با نقطه و سكون لام و فاء ، اسم مصدرِ باب اِفْعال) به معنى مخالفت است . و ابن اثير از مخالفان در نهاية گفته كه : «الحجة الدليل والبرهان من حاججته حجاجا ومحاجة فانا محاج وحجيج فعيل بمعنى فاعل ومنه الحديث فحج آدم موسى أي غلبه بالحجة» ^۶ .
و ظاهر آنچه مى آيد در «كِتَابُ الْاءِيمَانِ وَالْكُفْر» در حديث يازدهمِ باب شصت و يكم كه «بَابُ ذَمِّ الدُّنْيَا وَالزُّهْد فِيهَا» است ، اين است كه: اصل شجره اُخرى ، در بيرون جنّت بوده و بعضِ شاخ هاى آن ، داخل جنّت شده بوده و ابليس به آن وسيله ، تلبيس كرده و آن را از جمله افراد مَأمورٌ بِه در آيت: «كُلَا مِنْهَا رَغَداً حَيْثُ شِئْتُمَا»^۷ وانموده ، پس مى تواند بود كه نهى دوم مفهوم باشد از «كُلَا مِنْهَا رَغَداً حَيْثُ شِئْتُمَا» ؛ زيرا كه در صورتِ آماده بودن رزق فراخِ مباح يقينى ، ارتكاب خوردن چيزى كه داخل آن نباشد ، قسمى از حرص است و خلاف اُولى است.
و بر هر تقدير ، مراد به نهى در اين حديث و حديث آينده و در آيت: «أَ لَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ»^۸ نهى دوم است كه نهى است از قبول دلالت ابليس در قول او ، كه مذكور است در سوره طه كه: «يَا آدَمُ هَلْ أَدُلَّكَ عَلى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لَا يَبْلى»^۹ و قول ابليس كه مذكور است در سوره اعراف كه: «مَا نَهيكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِإِلَا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ»^۱۰ ؛ زيرا كه معلوم است از سياق قول اوّل اين كه شجره اى كه ابليس دلالت سوى آن كرده ، آدم آن را نديده بوده . و معلوم است از قول دوم اين كه ابليس ، ابهام اين كرده كه نهى شما از قرب شجره اُولى براى اراده اين شده كه از شجره اُخرى تناول كنيد و باعث خلود شما شود ، خواه به صورت فرشته شويد و خواه نه ، پس فِي الْحَقِيقَة شما در تناول از شجره اُخرى ، اطاعتِ امر او مى كنيد.
و تتمّه آيت سوره بقره كه: «فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ»^۱۱ مؤيّد اين است ، بنابر اين كه «أَزَلَّهُمَا» به معنى «أَزَالَهُمَا» باشد كه موافق بعضِ قرائت است و «عَنْ» براى مجاوزت باشد و ضمير «عَنْهَا» راجع به «شَجَرَة» در «لَا تَقْرَبَا هذِهِ الشَّجَرَةَ» باشد كه اقرب است و فاء در فَأَخْرَجَهُمَا براى تعقيب باشد . و از اين ظاهر مى شود كه قول مفسّران مخالفان و تابعان ايشان كه : مراد به «شَجَرَةَ الْخُلْد» و «هذِهِ الشَّجَرَة» يكى است ، و إِلّا «أَنْ تَكُونَا» به تقدير «إِلَا كَرَاهَةَ أَنْ تَكُونَا» يا به تقدير «إِلَا أَنْ لَا تَكُونَا» است ؛ از كمال سفاهت و در كمال شناعت است ؛ كدام عاقل تجويز مى كند اين ركاكت را در نظم قرآن كه معجز است؟
عجب اين كه خيال كرده اند مثل اين ركاكت را بى اضطرار در امثال آيت سوره نحل نيز كه: «وَأَلقْى فِي الْأَرْضِ رَوَاسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ»^۱۲ و ظاهر است اين كه «أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ» به تقدير «مِنْ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ» است و حذف حرف جرّ از «أَنْ» . و «أَن» قياسى است و ظرف ، متعلّق است به «رَوَاسِي» كه متضمّن معنى موانع است . و بر اين قياس است آيت سوره اعراف: «وَأَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ» ؛ ^۱۳ زيرا كه «أَشْهَدَهُمْ» متضمّن معنى «مَنَعَهُمْ» است . و آيت سوره مائده: «يُبَيِّنُ لَكُمْ عَلى فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا»^۱۴ و آيت سوره نساء: «يُبَيِّنُ [اللّه ُ] لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا» ؛ ^۱۵ زيرا كه «أَنْ» و مدخولش منصوب و مَفعولٌ بِهِ «يُبَيِّنُ» است و مراد ، بيان سوء عاقبتِ آن قول و ضلال و مانند آن است ، يا «يُبَيِّنُ لَكُمْ» متضمّن معنى «يَمْنَعُكُمْ» است .
و امثال اين در نثر و نظم بسيار است . و در عاملِ جارّ و مجرور ، رايحه فعل ، كافى است ، هر چند كه جامد باشد ، مثل «أسد علي وفي الحُروب نُعامة» به اعتبار اين كه «أَسَدِ» متضمّن معنى «مُجْتَرِئ» است . و أيضاً كدام عاقل تجويز مى كند كه آدم عليه السلام دانسته و فهميده اِبا و استكبار كرده باشد به وسوسه ابليس و نظيرِ : «خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ»^۱۶ را خيال كرده باشد؟
و اين است مراد در روايت ابن بابويه در كتاب عيون أخبار الرضا در «بَابُ ذِكْرِ مَجْلِسِ الرِّضَا عليه السلام عِنْدَ الْمَأْمُونِ فِي عِصْمَةِ الْأَنْبِيَاءِ عليهم السلام » :
عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْجَهْمِ ، قَالَ : حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَعِنْدَهُ الرِّضَا عليه السلام ، فَقَالَ [لَهُ ]الْمَأْمُونُ : يَا بْنَ رَسُولِ اللّهِ! أَ لَيْسَ مِنْ قَوْلِكَ أَنَّ الْأَنْبِيَاءَ مَعْصُومُونَ؟ قَالَ : بَلى ، قَالَ : فَمَا مَعْنى قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَعَصى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى»^۱۷ ؟ فَقَالَ عليه السلام : إِنَّ اللّهَ ـ تَبَارَكَ وَتَعَالى ـ قَالَ لِادَمَ عليه السلام : «اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَداً حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هذِهِ الشَّجَرَةَ»^۱۸ وَأَشَارَ لَهُمَا إِلَى شَجَرَةِ الْحِنْطَةِ «فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ» وَلَمْ يَقُلْ لَهُمَا لَا تَأْكُلَا مِن هذِهِ الشَّجَرَةِ وَلَا مِمَّا كَانَ مِنْ جِنْسِهَا ، فَلَمْ يَقْرَبَا تِلْكَ الشَّجَرَةَ وَإِنَّمَا أَكَلَا مِنْ غَيْرِهَا لِمَا أَنْ وَسْوَسَ الشَّيْطَانُ إِلَيْهِمَا وَقَالَ : «مَا نَهيكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ» وَإِنَّمَا نَهيكُمَا أَنْ تَقْرَبَا غَيْرَهَا وَلَمْ يَنْهَكُمَا عَنِ الْأَكْلِ مِنْهَا «إِلَا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ * وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ»^۱۹ وَلَمْ يَكُنْ آدَمُ وَحَوَّاءُ شَاهَدَا قَبْلَ ذلِكَ مَنْ يَحْلِفُ بِاللّهِ كَاذِباً «فَدَلّيهُمَا بِغُرُورٍ» فَأَكَلَا مِنْهَا ثِقَةً بِيَمِينِهِ بِاللّهِ ^۲۰ .
مراد به «هذِهِ الشَّجَرَة» در اين حديث ، در اوّل بر طبق قرآن ، شجره اُولى است و مراد به آن در آخر ، شجره اُخرى است . و ضمير «مِنْهَا» در «وَلَمْ يَنْهَكُمَا عَنِ الْأَكْلِ مِنْهَا» راجع به «غَيْرَهَا» است . و تأنيث ، به اعتبار «شَجَرة» يا به اعتبار مُضافٌ إِلَيْه است . و چون مأمون معتزلى بوده ، چنانچه تفتازانى در شرح مقاصد نقل از او كرده و مذهب معتزله اين است كه : صغيره جايز است بر انبيا پيش از نبوّتِ امام از روى تقيّه .
بعد از آن گفته كه:
وَكَانَ ذلِكَ مِنْ آدَمَ قَبْلَ النُّبُوَّةِ ، وَلَمْ يَكُنْ ذلِكَ بِذَنْبٍ كَبِيرٍ اسْتَحَقَّ بِهِ دُخُولَ النَّارِ ، وَإِنَّمَا كَانَ مِنَ الصَّغَائِرِ الْمَوْهُوبَةِ الَّتِي تَجُوزُ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ قَبْلَ نُزُولِ الْوَحْيِ عَلَيْهِمْ ، تا آخر . ^۲۱
و براى تقيّه نگفته كه : مراد به عصيان ، مخالفتِ نهى تنزيه از روى فراموشى و خطاست ، به قرينه آنچه مذكور شد در بيان آيات قرآن . و به قرينه فاء در «فَغَوى» ؛ زيرا كه از قبيل فاء در «فَتَشْقى» است ، پس مراد به غِوايت ، شِقا است كه بيان شد ، به اعتبار اين كه از آن جمله است سرگردانى ، چنانچه مى آيد در «كِتَابُ الْحَجِّ» در حديث سوّمِ باب اوّل كه : «وَجَعَلَهُ تَائِها حَيْرَانَ» . ^۲۲
و شايد كه اين ، از قبيل استعاره و مبنى بر تشبيه باشد ، به اعتبار اين كه ارتكاب صدّيقانْ مرجوح را ، شبيه به ارتكاب غير ايشان است مُحرَّم را . و از اين قبيل است : «عَفَا اللّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ»^۲۳
و «لِيَغْفِرَ لَكَ اللّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ» . ^۲۴
و شيخ طبرسى در كتاب احتجاج ، اين كلام امام رضا عليه السلام را حمل بر تقيّه نكرده و گفته كه : مراد به صغيره ، مكروه ـ فِي الْجُمْلَة ـ است . ^۲۵ و اين ، محلّ تأمل است ؛ زيرا كه اختصاص به زمان سابق بر نبوّت ندارد.
و شيخ طوسى در كتاب عدّة ، در «فَصْلٌ فِي ذِكْرِ مُقْتَضَى الْأَمْرِ هَلْ هُوَ الْوُجُوبُ أَوِ النَّدْبُ أَوِ الْوَقْفُ وَالْخِلَافُ فِيهِ» گفته كه:
الْعِصْيَانُ قَدْ يَكُونُ بِمُخَالَفَةِ الْمَنْدُوبِ إِلَيْهِ ، وَلِأَجْلِ هذَا حَمَلْنَا قَوْلَهُ : «وَعَصى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى»^۲۶ عَلى أَنَّهُ خَالَفَ مَا نَدَبَ إِلَيْهِ ، وَقَدْ يَتَجَاوَزُ ذلِكَ إِلى أَنْ يُقَالَ فِيمَنْ خَالَفَ الْمَشْوَرَةَ بِأَنَّهُ عَصى ، فَيَقُولُونَ : أَشَرْتُ عَلَيْكَ فَعَصَيْتَنِي . ^۲۷
و قول به اين كه اين مخالفت پيش از زمان نبوّت آدم بوده ، نيز از روى تقيّه است ؛ زيرا كه خطاب «اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ»^۲۸ و مانند آن ، بى نبوّت ممكن نيست ، موافق آنچه مى آيد در «كِتَابُ الْحُجَّة» در حديث اوّلِ باب دوم كه «بَابُ طَبَقَاتِ الْأَنْبِيَاءِ وَالرُّسُلِ وَالْأَئِمَّةِ عليهم السلام » است .
و بعضى مى گويند كه : مراد به آدم در «وَعَصى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى» اكثر ذرّيّت آدم است ، مثل قول امير المؤمنين عليه السلام در نهج البلاغه: «اللّهُمَّ إِنِّي أَسْتَعْدِيكَ عَلى قُرَيْشٍ [وَمَنْ أَعَانَهُمْ ]فَإِنَّهُمْ قَطَعُوا رَحِمِي» ؛ ^۲۹ به دليل برائتِ ساحت آدم و به موافقتِ «فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحاً جَعَلَا لَهُ شُرَكَاءَ» .
يعنى: روايت است از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، راوى گفت كه: شنيدم از امام مى گفت كه: امر كرده اللّه تعالى به چيزى و مشيّت نكرده آن را . و مشيّت كرده چيزى را و امر نكرده به آن .
بيانِ اين آن كه : امر كرده ابليس را به سجود آدم و مشيّت نكرده آن را ؛ و اگر مشيّت مى كرد آن را ، هر آينه سجده مى كرد . و نهى كرده آدم را از خوردنِ از درخت در ضمنِ نهى از قبولِ قول ابليس و مشيّت كرده خوردنِ او را از آن ؛ و اگر مشيّت نمى كرد ، نمى خورد .
مراد اين است كه : مشيّت او به هر واقع ، حتّى به معاصى تعلّق مى گيرد و امر او تعلّق نمى گيرد مگر به طاعت ، خواه واقع شود و خواه نه ، پس مشيّت و امر ، لازم و ملزوم هم نيستند . و بنابر آنچه گفتيم در باب سابق ، در تفسير مشيّت ، اشكالى در اين نيست.

شرح: روايت است از ابو بصير گفت كه: گفتم امام جعفر صادق عليه السلام را كه: اللّه تعالى هر فعلى را كه صادر مى شود از بندگان ، مشيّت و اراده و تقدير و قضا كرده؟
گفت: آرى.
گفتم: دوست نيز داشته؟
گفت: نه.
گفتم: و چگونه مشيّت و اراده و تقدير و قضا كرده و دوست نداشته؟
گفت: چنين بيرون آمده سوى ما .
مراد اين است كه : اين نزاعِ در معنى نيست . و در آيات قرآنى چنين مذكور است كه : هر واقع ، حتّى معاصى را مشيّت و اراده و تقدير و قضا كرده ، مثل قول او در سوره بقره: «لَوْ شَاءَ اللّهُ مَا اقْتَتَلُوا»^۱ و در سوره هود: «وَلَا يَنْفَعُكُمْ نُصْحِي إِنْ [أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ إِنْ] كَانَ اللّهُ يُرِيدُ أَنْ يُغْوِيَكُمْ»^۲ و در سوره دهر و سوره تكوير: «وَمَا تَشَاؤُنَ إِلَا أَنْ يَشَاءَ اللّهُ»^۳ . و معاصى را دوست نداشته مثل قول او در سوره نساء: «لَا يُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ»^۴ و در سوره بقره: «إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ»^۵ . و امثال اينها بسيار است . و مى تواند بود كه سرّ آن ، اين باشد كه محبّت خواهشى است بالاتر از مشيّت و اراده و قدر و قضا در استعمالاتِ اهل لغت ، پس به غير جايز ، بلكه به غير راجح ، تعلّق نمى گيرد و به معنى تجويز يا امر يا اراده ثواب است ؛ چه ميل نفسانى در اللّه تعالى ممكن نيست .

[حديث ] سوم

۰.اصل: [عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ وَاصِلِ بْنِ سُلَيْمَانَ ]عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«أَمَرَ اللّه ُ وَلَمْ يَشَأْ، وَشَاءَ وَلَمْ يَأْمُرْ؛ أَمَرَ إِبْلِيسَ أَنْ يَسْجُدَ لِادَمَ، وَشَاءَ أَنْ لَا يَسْجُدَ، وَلَوْ شَاءَ لَسَجَدَ ، وَنَهى آدَمَ عَنْ أَكْلِ الشَّجَرَةِ، وَشَاءَ أَنْ يَأْكُلَ مِنْهَا، وَلَوْ لَمْ يَشَأْ لَمْ يَأْكُلْ» .