شرح: النِّيل (به كسر نون و سكون ياء دو نقطه در پايين) : دهى از كوفه ، و شهرى ميان بغداد و واسط .
شَيْء عبارت است از فردى از افراد استطاعت، به معنى وسعت تامّ ، خواه در وقت فعل باشد و خواه پيش از آن وقت .
الْالَة (به همزه و الف و تخفيف لام) : حالت ؛ و مراد اين جا ، حالتى است كه تعبير از آن به «آلَةَ الْفِعْل» شده در حديث سابق و آن سواى قدرت و رفع مانع و صحّت بدن و سلامت اعضا است . و تعبير از آن در قرآن ، به شرح صدر شده در آيت سوره زمر كه: «أَ فَمَنْ شَرَحَ اللّهُ صَدْرَهُ لِلْاءِسْلاَمِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ»۱ و آيت سوره نحل كه: «وَلكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّهِ» . ۲
مِثْلُ الزَّنَّاءِ (به فتح زاء با نقطه و تشديد نون و الف و همزه) به صيغه مبالغه است و نكته در ذكر آن، اين است كه : توهّم حصول استطاعت پيش از وقت فعل و بى فعل ، در اين قسم كسى ، بيشتر مى شود . و در بعض نسخ : «مِثْلُ الزَّانِي» است .
يعنى: روايت است از صالح نيلى گفت كه: پرسيدم امام جعفر صادق عليه السلام را كه: آيا هست براى بندگان از وسعت تام در قدرت چيزى؟
راوى گفت كه: پس امام عليه السلام گفت كه: چون كنند فعل را ، مى شوند صاحب وسعت تام در قدرت بر آن فعل به وسعتى كه كرده آن را اللّه تعالى در ايشان .
گفت كه: گفتم كه: و چه چيز است آن وسعت تام؟
گفت كه: آلت فعل است ، مثل به غايت زنا كننده . بيانِ اين آن كه : چون زنا كند ، خواهد بود صاحب وسعت در قدرت مر زنا را در وقت زنا . و اگر اين كه او ترك مى كرد زنا را و زنا نمى كرد ، مى بود صاحب وسعت در قدرت بر ترك آن ؛ چون ترك مى كرد.
۰.اصل: قَالَ: ثُمَّ قَالَ :«لَيْسَ لَهُ مِنَ الِاسْتِطَاعَةِ قَبْلَ الْفِعْلِ قَلِيلٌ وَلَا كَثِيرٌ، وَلكِنْ مَعَ الْفِعْلِ وَالتَّرْكِ كَانَ مُسْتَطِيعاً».
