[حديث ] چهارم

۰.اصل: [عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ] عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ :«وَ هَدَيْنَـهُ النَّجْدَيْنِ»^۱
قَالَ:«نَجْدَ الْخَيْرِ وَالشَّرِّ».

شرح: روايت است از حمزة بن محمّد ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، راوى گفت كه: پرسيدم او را از قول اللّه تعالى در سوره بلد: و نموديم به آدمى دو راه واضحِ نمايان را .
امام گفت كه: مراد ، راه خير و راه شرّ است . مراد به راه خير ، اقرار به ربوبيّت است كه لازم آن است تصديقِ رُسُل و كتب و حجج معصومين در هر زمان . و مراد به راه شرّ ، انكار ربوبيّت است كه لازم آن است تكذيبِ رسل يا كتب يا حجج معصومين در هر زمان.

[حديث ] پنجم

۰.اصل: [وَبِهذَا الْاءِسْنَادِ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ حَمَّادٍ] عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام : أَصْلَحَكَ اللّه ُ، هَلْ جُعِلَ فِي النَّاسِ أَدَاةٌ يَنَالُونَ بِهَا الْمَعْرِفَةَ؟ قَالَ: فَقَالَ:«لَا».
قُلْتُ: فَهَلْ كُلِّفُوا الْمَعْرِفَةَ؟ قَالَ: «لَا، عَلَى اللّه ِ الْبَيَانُ «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَاوُسْعَهَا»^۲ وَ «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَا مَآ أَتَاهَا»^۳ ».

شرح: مراد به معرفت ، علم به ربوبيّت و رسالت و وصايت است . و مراد به اداتى كه به آن نيل معرفت كنند ، آلتى است كه اگر خواهند به استعمالِ آن عارف شوند و اگر نخواهند به ترك استعمال آن غير عارف شوند ، نظير پا كه آلت مشى است ، اگر خواهند به استعمال آن ، ماشى مى شوند و اگر نخواهند به ترك استعمال آن ، غير ماشى مى شوند . و جواب امام مبنى بر اين است كه : آن علم ، حاصل است براى هر كس و هيچ كس آن را دفع از خود نمى تواند كرد و هر كه اظهار خلاف كند ، مكابره مى كند ؛ پس تكليف به آن ، از قبيل تكليف به تحصيلِ حاصل است ، پس از قبيل تكليف به «مَا لَا يُطَاق» است .
يعنى: روايت است از عبد الاعلى گفت كه: گفتم امام جعفر صادق عليه السلام را كه: نگاه داراد تو را اللّه تعالى، آيا كرده شده در مردمان از جانب اللّه تعالى ، آلتى كه هرگاه خواهند دريابند به آن آلت ، شناخت ربوبيّت و رسالت و امامت را و هرگاه نخواهند ، ترك كنند؟
راوى گفت كه: پس امام عليه السلام گفت كه: نه .
گفتم كه: پس آيا مكلّف شده اند به شناخت؟
گفت كه: نه ، بر اللّه تعالى واجب است ظاهر ساختنِ ربوبيّت و رسالت و امامت ، نزد هر كه مكلّف به ايمان به آنها است ؛ چه اللّه تعالى گفته در سوره بقره: تكليف نمى كند اللّه تعالى كسى را مگر آنچه وسعت در قدرت بر آن داشته باشد . و گفته در سوره طلاق: تكليف نمى كند اللّه تعالى كسى را مالى كه نفقه [دهد ]مگر مالى كه داده باشد اللّه تعالى او را آن مال .

۰.اصل: وَقَالَ:«إِنَّا هَدَيْنَـهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا»^۱، قَالَ:«عَرَّفْنَاهُ ، إِمَّا آخِذٌ وَإِمَّا تَارِكٌ».

شرح: و حمزه گفت اين آيت را از سوره انسان كه: به درستى كه ما به شواهد ربوبيّت و به معجزات و به محكمات كتب نموديم به آدمى راه را ؛ يا بر حالى كه مقدّر است كه شكرگزار باشد و يا بر حالى كه مقدّر است كه كافر نعمت باشد.
امام گفت كه: مراد اين است كه : شناسانيديم او را راه حق كه راه اقرار به ربوبيّت ، به تصديق به رسول و حجج است ؛ يا او قبول كننده است و يا ترك كننده است . مراد اين است كه : شكر نعمتِ هدايت ، عمل به مقتضاى آن است . و كفران نعمت هدايت ، ترك عمل به مقتضاى آن است . و اين مضمون مى آيد در «كِتَابُ الْاءِيمَانِ وَالْكُفْر» در حديث چهارمِ «بَابُ الْكُفْرِ» كه باب صد و شصت و پنجم است .

۰.اصل: وَعَنْ قَوْلِهِ:«وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى»^۲، قَالَ:«عَرَّفْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى وَهُمْ يَعْرِفُونَ».
وَفِي رِوَايَةٍ: «بَيَّنَّا لَهُمْ».

شرح: و پرسيد حمزه امام عليه السلام را از قول اللّه تعالى در سوره فصّلت : و امّا قوم ثمود ، پس هدايت كرديم ايشان را به شواهد ربوبيّت و به معجزات و به محكمات ، راه حق را ، پس گزيدند كورى را بر راه يافتن.
امام گفت كه: مراد اين است كه : شناسانيديم به ايشان راه حق را ، پس گزيدند كورى را بر راه يافتن بر حالى كه ايشان راه حق و اهل آن را مى شناختند .
و در روايتى ديگر به جاى «عَرَّفْنَاهُمْ» : «بَيَّنَّا لَهُمْ» است ؛ به معنى اين كه بيان كرديم براى ايشان . و حاصل هر دو ، يكى است.