[حديث] ششم

۰.اصل: [مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ، قَالَ : حَدَّثَنِي عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الزُّهْرِيِّ ]عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«كَفى لِأُولِي الْأَلْبَابِ بِخَلْقِ الرَّبِّ الْمُسَخِّرِ، وَمُلْكِ الرَّبِّ الْقَاهِرِ، وَجَلَالِ الرَّبِّ الظَّاهِرِ، وَنُورِ الرَّبِّ الْبَاهِرِ، وَبُرْهَانِ الرَّبِّ الصَّادِقِ ؛ وَمَا أَنْطَقَ بِهِ أَلْسُنَ الْعِبَادِ، وَمَا أَرْسَلَ بِهِ الرُّسُلَ، وَمَا أَنْزَلَ عَلَى الْعِبَادِ دَلِيلاً عَلَى الرَّبِّ عَزَّ وَجَلَّ».

شرح: خَلْق به معنى مخلوق است ، يا به معنى مصدرى است . الرَّبّ : صاحب كلِّ اختيار هر كس و هر چيز . مُسَخّر (به فتح يا كسر خاء با نقطه مشدّده) صفت خلق است و بر اين قياس است نظاير آن .
المُلْك (به ضمّ ميم و سكون لام) : پادشاهى . الْقَاهِر : غالب بر پادشاهىِ پادشاهان ديگر . الْجَلَال (به فتح جيم ، مصدر بابِ «ضرب») : بزرگى ، به معنى ^۱ بى نقصان و عيب بودن.
يعنى: روايت است از امام محمّد باقر عليه السلام ، گفت كه: بس است براى خردمندان به اعتبار اين كه دليل باشد بر وجود صاحبِ كلِّ اختيارِ هر كس و هر چيز ـ جلّ وعزّ ـ به معنى اين كه عالَم از فاعلش به تدبير و قدرت و نفوذِ اراده صادر شده ، چنانچه اهل اسلام مى گويند ؛ نه به لزوم و ايجاب ، چنانچه زنادقه مى گويند ، هشت چيز كه هر يك از آنها دليل است :
اوّل : مخلوق صاحبِ كلّ اختيار ، كه مسخّر اوست بر خلاف اقتضاى طبيعت ، مثل ابرهاى سنگين و ايستادن آنها ميان آسمان و زمين و حدوث بادها و تغيير آنها از جانبى به جانبى ديگر و انكشاف رُبع مسكون از آب براى تعيّش حيوانات و امثال اينها .
دوم : پادشاهىِ صاحب كلِّ اختيار در اجسام عُلْوى و سُفْلى ، خواه ساكن و خواه متحرّك ، كه هر يك اختصاص يافته به مقدارى و مكانى ؛ چه معلوم است كه مقادير و امكنه مثل هم اند در حقيقت ، پس اختصاص از راه اقتضاى طبع نيست ، بلكه به محض تدبير و ملكوت است.
سوم : بى نقصان و عيب بودن صاحب كلِّ اختيار ، كه ظاهر است نزد هر كس بى حاجت به آلتى و حركتى ، بَرى از هر نقص است ، پس واجب بالذّات است و مدبّر است ؛ چه معلوم است كه صدورْ از روى لزوم و ايجاب ، نقص است نسبت به صدورْ از روى قدرت و تدبير ؛ چه دوم ، دليلِ استحقاق حمد و عبادت است و اوّل ، دليلِ نفى استحقاق .
چهارم : نور صاحب كلّ اختيار كه تابان است ؛ به اين معنى كه بعض اجسام را فاعل عالم جدا ساخته از باقى ، به اين كه آن را تابان كرده مثل آفتاب و ماه و ستارگان و از راه اقتضاى طبع آسمان و مانند آن نيست ، اين كه در يك گوشه خاصّ ، آن جسمِ تابان از باقى جدا شود ، بلكه به محض تدبير است .
پنجم : برهان صاحب كلّ اختيار ، كه راستگو است ، به معنى امام هر زمان كه حجّت است و حكم او از روى علم است نه ظن ، چنانچه گفته در سوره توبه كه : «وَ كُونُواْ مَعَ الصَّـدِقِينَ»^۲ و گذشت در «كتابُ العقل» در حديث هفتمِ باب پانزدهم كه «بابُ اسْتِعْمَالِ الْعِلْمِ» است كه : «خَاصِمُوهُ بِمَا ظَهَرَ لَكُمْ مِنْ قُدْرَةِ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ» . ^۳
ششم : آنچه گويا كرده به آن زبانهاى بندگان را ، مثل حنجره و مخارج حروف و آلات نطق و تكيّف هوا به كيفيّت صوت تا گوش سامع ؛ چه اثر حكمت و تدبير در آنها ظاهر است.
هفتم : معجزاتى كه خارق عادت و مقارن دعوى رسل صادر شده ؛ چه معلوم است كه از راه اقتضاى طبعِ اجسام نيست ، بلكه به محضِ تدبيرِ فاعلِ عالم است .
مخفى نماند كه از اين ظاهر مى شود كه دلالت مُعْجِز بر صدق رسول ، در دعوى موقوف بر علم به تدبيرِ فاعلِ عالم نيست تا دور لازم آيد . و اين است حاصل آنچه اللّه تعالى گفته در سوره شُعَراء : «قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَـهًا غَيْرِى لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ * قَالَ أَوَ لَوْ جِئْتُكَ بِشَىْ ءٍ مُّبِينٍ * قَالَ فَأْتِ بِهِ إِن كُنتَ مِنَ الصَّـدِقِينَ» . ^۴
هشتم : آنچه فرو فرستاده بر بندگان ، مثل آنچه گذشت در حديث دوم اين باب كه : «وَكَيْفَ احْتَجَبَ عَنْكَ مَنْ أَرَاكَ قُدْرَتَهُ فِي نَفْسِكَ» ^۵ تا آخر و مثل عذابهايى كه بر مخالفان رُسُل واقع شده ، مثل اصحابُ الفيل ؛ چه معلوم است كه از راه اقتضاى طبعِ اجسام نيست ، بلكه به محضِ تدبير فاعل عالم است .
بس است اينها در دليل بر وجود صاحبِ كلِّ اختيارِ هر كس و هر چيز ـ عزّ وجلّ ـ كه قادرِ مختار است در هر فعلِ خود ، نه مضطرّ .