۰.توضيحِ اصل: وَ مَعْنى قَوْلِهِ عليه السلام : «اعْرِفُوا اللّهَ بِاللّهِ» .
شرح: اين فقره ، عنوانِ ما بعد است به قرينه ذكر «يَعْنِي» در ما بعد ؛ پس واو براى عطف است بر مقدّر و اشارت است به اين كه اين ، بعضِ معنى آن است ؛ زيرا كه بيانِ مثالى است براى آن .
يعنى : از جمله مقصود قول امير المؤمنين عليه السلام : «اعْرِفُوا اللّهَ بِاللّهِ» اين است .
۰.اصل: يَعْنِي أَنَّ اللّه َ خَلَقَ الْأَشْخَاصَ وَالْأَنْوَارَ وَالْجَوَاهِرَ وَالْأَعْيَانَ ؛ فَالْأَعْيَانُ: الْأَبْدَانُ، وَالْجَوَاهِرُ: الْأَرْوَاحُ، وَهُوَ ـ جَلَّ وَعَزَّ ـ لَا يُشْبِهُ جِسْماً وَلَا رُوحاً، وَلَيْسَ لِأَحَدٍ فِي خَلْقِ الرُّوحِ الْحَسَّاسِ الدَّرَّاكِ أَمْرٌ وَلَا سَبَبٌ، هُوَ الْمُتَفَرِّدُ بِخَلْقِ الْأَرْوَاحِ وَالْأَجْسَامِ، فَإِذَا نَفى عَنْهُ الشَّبَهَيْنِ: شَبَهَ الْأَبْدَانِ، وَشَبَهَ الْأَرْوَاحِ، فَقَدْ عَرَفَ اللّه َ بِاللّه ِ، وَإِذَا شَبَّهَهُ بِالرُّوحِ أَوِ الْبَدَنِ أَوِ النُّورِ، فَلَمْ يَعْرِفِ اللّه َ بِاللّه ِ .
شرح: الْأَشْخَاص (جمع شخص) : افراد آدمى. الْأَنْوَار (جمع نور) : به غايت دانايان از جمله افراد آدمى. الْجَوَاهِر (جمع جوهر ، مُعَرّب گوهر) : چيزهاى نفيس ، مثل روح ؛ و روح ، جسم لطيفى است كه حساسِ دَرّاك است .
الْأَعْيَان (جمعِ عَيْن) : چيزى كه به معاينه ديده مى شود ، مثل بدن.
فاء در فَالْأَعْيَان براى بيان است. الْاءِشْبَاه : مانند بودن چيزى چيز ديگر را چنانچه صفت يكى را استنباط از صفت ديگرى توان كرد .
الْجِسْم : أَيْنِ طويلِ عريضِ عميق ؛ و مراد اين جا بدن است .
يعنى : مى خواهد امام عليه السلام از «اعْرِفُوا اللّهَ بِاللّهِ» اين را كه اللّه تعالى آفريده افراد آدمى را و علما را از جمله آدمى و جواهرِ افراد آدمى را و اَعيانِ افراد آدمى را . بيانِ اين ، آن كه اعيان ، ابدان است و جواهر ، ارواح است ؛ و اللّه عزّوجلّ ، نمى مانَد ۱ به بدنى و نه به روحى . و نيست كسى را در آفريدنِ روح ـ كه به غايت احساس كننده به غايت دريابنده است ـ كارى به معنىِ آفريدن آن روح به محضِ نفوذ اراده و قولِ «كُنْ» و نه سببى به معنىِ آفريدن آن به آلتى .
بيانِ اين آن كه اللّه تعالى ، اوست تنها در آفريدنِ ارواح و اجسام ؛ به اين معنى كه كسى از مَلَك و جنّ ـ مثلاً ـ قادر بر آفريدن آنها نيست . پس چون كسى نفى كرد از اللّه تعالى دو تشبيه را: اوّل تشبيه او به بدن ها. دوم تشبيه او به روح ها، پس به تحقيق ، آن كس شناخته ربوبيّت اللّه تعالى را به وسيله الهامِ اللّه تعالى و چون تشبيه كند او را به روح يا به بدن يا به كسى كه به غايت دانا باشد از افراد آدمى، پس نشناخته ربوبيّت اللّه تعالى را به وسيله الهامِ اللّه تعالى و گرفتارِ دور و تسلسل مى شود و رهايى نمى يابد از زندانِ ابليسِ پر تَلْبيس .
