أسرته:
لا توجد عندنا معلومات عن اُسرة مجذوب إلاّ ما وصلنا عنهم من خلال كتبه، و على أساس ذلك فنحن لا نعرف منهم إلاّ من يلي:
أ. والده: اسم والده «محمّد» و لم يذكر عنه شيء فيما يخصّ عمله. و قد ذكر مجذوب في مقدّمة «روضة الأذكار» و «رياض الزاهدين» و اكتفي بالتعبير عنه بقوله «حاجي محمّد بن محمّد التبريزي»، و لم يذكر شيئاً يتعلّق بعمل أو ألقاب والده. و قد كتبت بعض المصادر المتأخرة أنّ اسم والد مجذوب هو «محمّد رضا»، إلاّ أن هذه التسمية فاقدة للمستند، مضافاً إلي أن المصادر القديمة لا تؤيّد هذه التسمية.
ب. أحمد التبريزي: هو أخو مجذوب، و قد ذكره النصر آبادي في تذكرته في عداد الشعراء، و تعرّض لحياته ـ بعد أن ذكر حياة مجذوب ـ قائلاً:
احمد بيك: برادر مولانا ميرزا محمّد مذكور است، اين ابيات از اوست:
شاهد غنچه ز ياران چمن بود و گذشتبوى گل گرد سواران چمن بود و گذشت
***
در هيچ منزلى دلم آسودگى نديدما را تمام عرصه عالم وطن شده است
***
بر چهره اگر نيل رذالت نكشىخفت زكسى به هيچ حالت نكشى
نشناخته را پاس چنان دار نگاهچون بشناسى از او خجالت نكشى۱
ولا توجد لدينا معلومات عنه أكثر من هذا المقدار.
ج. محمّد رضا التبريزي: و هو ابن مجذوب، و لا معلومات لنا حوله إلاّ من خلال كتابه المفصّل في اُصول العقائد و الإمامة و الذي هو بعنوان «إتمام الحجة» و باللغة الفارسية، و يشتمل علي عشر فصول و خاتمة، و قد كتبه للسلطان حسين في سنة 1111 ق. وأوّله: «الحمد للّه الذي دلّ علي وجوب وجوده وجود الممكنات ... و بعد بر لوح عرض محبان أهل بيت رسالت...».
وجد الشيخ آغا بزرگ الطهراني نسخة منه في النجف الأشرف في مكتبة العلّامة الشيخ محمّد علي الاُردوبادي، فذكره في الذريعة مرّة تحت عنوان «اُصول الدين)، ۲ و أخري تحت عنوان «الإمامة». ۳ و توجد نسخة ناقصة من هذا الكتاب تضمّ الفصول الأربعة الاُولى منه في مكتبة آية اللّه الگلبايگاني ضمن مجموعة برقم 27/53 . ۴ و استناداً إلي ما ذكره الشيخ آغا بزرگ الظهراني فقد تمّ التعريف بالنسخة الموجودة في مكتبة آية اللّه الگلبايگاني في فهرست المنزوي ۵ و فهرستواره. ۶ و علي أساس ذلك كتب الشيخ آغا بزرگ الطهراني عن حياة المؤلّف في كتابه «طبقات أعلام الشيعة». ۷
نماذج من شعره:
وقد ذكر النصر آبادي في تذكرته نماذج من شعره كما يلى:
در دلم مهر دلگشاى علىكرده حفظم چو مصحف بغلى
آمد از خانه خدا به جهانهمچو نام خدا ز دل به زبان
نجفش نام و قطعه اى ز بهشتكه به نامش بهشت قطعه نوشت
فرد اول ز نسخه گشت جداجاش پيداست در بهشت خدا
بى نجف مانده باغ خلد برينهمچو انگشترى فتاده نگين
***
سركه در راه عشق سوده نشدگره از كار او گشوده نشد
عشق از آن زهر در پياله كندكه تو را گرم آه و ناله كند
مست با هم پياله خوش داردعشق با آه و ناله خوش دارد
***
گره بسته اى داشت طفلى به دستبيفكند و اندر كمينش نشست
روان طفل ديگر ربودش ز جاچو بگشود در وى نبُد جز هوا
گره بستهْ دنيا و طفل آن دنى استبگويش كه چيزى در آن بسته نيست
***
يك شب آتش در نيستانى فتادسوخت چون عشقى كه بر جانى فتاد
شعله چون مشغول كار خويش شدهر نئى شمع مزار خويش شد
شعله سان آتش زبانى زان گروهبا دلى پر از شكايت كوه كوه
نى به آتش گفت كاين آشوب چيستمر تو را زين سوختن مطلوب چيست
گفت آتش بى سبب نفروختمدعوى بى معنيت را سوختم
زان كه مى گفتى نى ام با صد نمودهمچنان در بند خود بودى كه بود
با چنين دعوى چرا اى كم عياربرگ خود مى ساختى هر نوبهار
همچو نى مجذوب برگ خود مسازچون حريفان زبانى كج مباز
مرد را دردى اگر باشد خوش استدرد بى دردى علاجش آتش است
***
خانقاهى كه به خرجش نكند دخل وفاصرفه وقف در آن است كه ميخانه شود
***
در جيب دلم چاك و رفو بر سر همچون غنچه نشسته تو به تو بر سر هم
كوتاه نشد رشته طول املمهر چند گره شد آرزو بر سر هم
***
زنهار كه رخ نتابى از درويشانشكرانه اينكه نيستى چون ايشان
رمزيست خط دانه گندم يعنىنصفى از توست نصفى از درويشان
***
اگر سوداى ليلى بر سرت افتاده مجنون شوكه هر شهرى به صحراى جنون دروازه اى دارد
***
محبت را لب خاموش و گويا هر دو يكسان استچو بلبل، آتش پروانه هم آوازه اى دارد
***
اگر زلفت به هر تارى اسير تازه اى داردمبارك باشد امّا دلبرى اندازه اى دارد
تغافُل بُرد بيش از حدّ شوخ چشم من نمى داندجفا قدرى ستم حدّى و ناز اندازه اى دارد
محبّت را لب خاموش گويا هر دو يكسان استچو بلبل آتش پروانه هم آوازه اى دارد
اگر سوداى ليلى بر سرت افتاده مجنون شوكه هر شهرى به صحراى جنون آواره اى دارد
دل مجذوب خود را تغافل بيش از اين مشكنكه در قانون خوبان امتحان اندازه اى دارد
***
خواهى كه چون آفتاب مشهور شوىچون مردمك ديده همه نور شوى
اينها همه مى شود اگر جز بخدانزديك بهر چه مى شوى دور شوى
***
ترك ديوانگى از طعنه مردم نكنمشهر گر تنگ بود دامن صحرايى هست
1.تذكره شعرا، محمّد طاهر نصرآبادى اصفهانى، ص ۱۹۲ ـ ۱۹۳.
2.الذريعة، ج ۲، ص ۱۸۸.
3.الذريعة، ج ۲، ص ۳۲۶.
4.هذه المجموعة تضمّ ثلاث رسائل هي: حاشية ملا عبد اللّه اليزدي في المنطق، و مختصر المعاني للتفتازاني، و إتمام الحجة. و هذه الرسالة في الأوراق ۱۸۱ ب ـ ۲۱۴ ب من هذه المجموعة، و في كلّ صفحة ۱۹ سطرا. راجع: نسخه هاي خطي كتابخانة آية اللّه گلبايگاني، ج ۳، ص ۱۵۰.
5.فهرست نسخه هاي خطي فارسي، أحمد المنزوي، ج ۲، ص ۸۷۰ .
6.فهرستواره كتاب هاي فارسي، ج ۹، ص ۶۶.
7.طبقات أعلام الشيعة (القرن ۱۲)، ص ۲۶۳.