را بررسى مى كنيم:
1. فضاى سياسى عصر كلينى: حكومت عباسيان از ميانه قرن سه در اثر عوامل متعددى، اقتدار گذشته خود را به كلى از دست داده و رو به ضعف و افول نهاده بود. پيدايش مجموعه اى از اميرنشين هاى مستقل كه گاه هر يك از آنها چندين برابر مناطق تحت سيطره خليفه عباسى وسعت داشت، در كنار دخالت هاى مستقيم و غيرمستقيم اين اميران در نصب و عزل خليفه، از شخص خليفه جز نمادى تشريفاتى باقى نگذاشته بود. پيدايش دستگاه هاى خلافت رقيب، مانند فاطميان در مصر و شورش هاى گسترده اى مانند ماجراى قرمطيان و بردگان موسوم به اصحاب زنج نيز بر شدت بحران سياسى نهاد خلافت مى افزود. ^۱
شيعيان در اين فضاى غير متمركز از فشار استبداد دستگاه حاكم، احساس رهايى نموده و به جريان تأسيس پايه هاى نظرى تشيع، سرعت بخشيدند. بدين ترتيب در فاصله اى كوتاه مدارس شيعى قابل توجهى در مناطق مختلف جهان اسلام از بغداد تا خراسان و قم پديد آمد و كتاب هاى تفسير، رجال، حديث و ... به نگارش درآمد.
2. منازعات فرقه ها و مذهب ها: از آغاز قرن دوم به تدريج با پيدايش مجموعه منازعات كلامى، فقهى و ... تمايزهايى ميان ديدگاه هاى مختلف پديد آمده كه به شكل گيرى فرق و مذاهب اسلامى مى انجامد. روند روز افزون واگرايى در قالب ظهور مستمر فرقه ها در قرن سوم، سرعت و شدت فوق العاده اى به خود مى گيرد. معتزله به عنوان يكى از نخستين فرقه هاى پديد آمده در تاريخ علاوه بر انشعاب بغداد از بصره كه زادگاه اعتزال بود، شعبه هاى فراوان ديگرى يافته بود. تقرير مسئله جبر و اختيار، رابطه ايمان و عمل، معنا و مفهوم توحيد، شيوه تقرير صفات، به ويژه علم و كلام الهى، رابطه ذات و صفات، رابطه قدرت و اراده مطلق با عدالت و مبدأ آفرينش جهان، از مهم ترين مسائل مطرح ميان معتزله بود كه به پيدايش آن انشعابات انجاميد. ^۲