پيدايش زمينه هاى اجتماعى و فرهنگى توسعه

آخرين ويژگى روزگار كلينى را بايد به طور خلاصه «باز بودن» آن دانست. يعنى از نظر اجتماعى و فرهنگى در زادگاه خود او و نيز در قم و عاصمه جهان اسلام، مدينة السلام، بغداد، سعه صدر كافى و شرايط كاملاً مساعد براى ابراز عقيده و انديشه وجود داشته است و با توجه به چنين شرايطى بوده كه كلينى به فكر تدوين موسوعه حديثى بزرگ خويش و اظهار ديگر انديشه هاى خود افتاده است. به زودى توضيحات بيشترى در مورد سه شهر ياد شده، خواهيم آورد.
روزگار زيست كلينى يا دوره غيبت صغرا را بايد از يك نظر، دورانى سازنده دانست. از اين رو كه شيعه در اين دوره خود را بازيافت، فلسفه غيبت امام دوازدهم عليه السلام خويش را به درستى فهميد و براى يك دوره طولانى تر خود را آماده كرد تا بتواند در غياب حجت حق، امام منتظر، وظايف سنگين خود را به درستى انجام دهد.
در اين ميان دو نكته را نبايد از ياد برد: يكى سختى روزگار غيبت صغرا كه به راستى عصر حيرت ناميده شده بود، و ديگرى خدمات برجسته عالمان بزرگوار شيعه در آن روزگار دشوار غيبت صغرا و مدتى پس از آن، در خصوص تشريح فلسفه غيبت و بررسى مسائل گوناگون مربوط به آن، كه اين مهم را مى توان در آثار مربوط به آن دوره به درستى مشاهده كرد. ^۱

رى، قم و بغداد در عصر كلينى

پس از آشنايى با دشوارى هاى عصر غيبت صغرا و روزگار كلينى كه عمدتا مربوط به مذهب وى، مسائل اعتقادى و مبانى مكتب تشيع مى شده است، اكنون نوبت به بازگويى آسانى ها و زمينه هاى مساعدى مى رسد كه اندكى پيش تر به آن اشاره شد. اين زمينه ها مربوط به سه شهر رى، قم و بغداد بوده است.