محدثان و دانشمندان شيعه در اين شهر گرد آيند و به رشد علوم اسلامى يارى رسانند. ۱
ثالثا مدرسه قم را نبايد مدرسه بسته اى پنداشت كه جز انديشه هاى ناب تشيع، هيچ فكر مخالفى در آن مطرح نمى شده است، آن هم به اين دليل كه برخى راويانى كه از ضعيفان نقل حديث مى كرده اند، از اين شهر اخراج شده اند؛ زيرا همان روات، چندى در اين مدرسه اقامت گزيده و حرف هاى خود را بر زبان آورده اند و سپس متوليان حوزه قم بنابر وظيفه خود، با اين اقدام مبادرت به پيرايش احاديث شيعه، از احاديث ضعاف كرده اند. به علاوه، اسطوانه اى از مدرسه قم و جهان تشيع، چونان مرحوم شيخ صدوق رحمه الله بخش بزرگى از عمر خويش را صرف سفرهاى فراوان و فراگيرى و فرادهى علمى كرده و در كمال حريت و دور از هر تعصبى با صاحبان انديشه، از فرق مختلف و دانشيان آن روزگار عمرش را سپرى كرده است. ۲
به هر رو، مدرسه قم، در تكوين شخصيت كلينى و يارى گرى ايشان براى سامان دهى به ميراث هاى گرانبهاى علمى اش، نقش مهمى داشته است. ليكن متأسفانه از چند و چون اين امر و يا ميزان حضور او در اين مدرسه، اطلاعى در دست نيست.
سرانجام، در خصوص «بغداد»، كه شعله حيات كلينى در آن جا به خاموشى گراييده است، يادآورى چند نكته سودمند است:
1. سلطه ترك ها به مركز خلافت و دربار عباسى، موجب سلب اراده از خليفه، هرج و مرج، فساد مالى و اخلاقى و حاكميت برخى زنان دربار، بر امور شده بود. اين امر پيامدهاى ناخوشايندى به همراه داشته؛ از جمله حكومت مركزى دچار ضعف بسيار گرديده، در نتيجه حكومت هاى محلى متعددى در جاى جاى كشور پهناور اسلامى، به قدرت رسيده بودند. ۳
2. بغداد از فضاى باز فكرى فوق العاده اى برخوردار بوده و حقيقتا مى توانسته
1.همان.
2.ر.ك: به مقدمه ارزشمند كتاب الهداية صدوق رحمه الله، ص ۱۳۸ ـ ۱۶۴، تحقيق و نشر مؤسسة الامام الهادى عليه السلام ، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ ق.
3.ر.ك: السيد عبدالرزاق الحسينى، العراق قديما وحديثا، ص ۲۱، دارالكتب، بيروت، چاپ پنجم ۱۳۹۳ ق.
