ويژه اگر به كيفيت آموزش و دشوارى هاى آن، در روزگار كلينى توجه شود. بخشى از دشوارى هاى مورد نظر به سفرهاى كلينى رحمه الله در عصر او باز مى گردد.
سفرهاى كلينى
شك نيست كه هجرت يكى از عوامل تمدن ساز در تاريخ بوده است. اين عامل، در زندگى شخصيت هاى دوران ساز نيز نقشى والا داشته و دارد.
اما در مورد قهرمان سخن ما، به دقت و صراحت، از سفرهايش ياد نشده است. به عنوان مثال شيخ طوسى رحمه الله، كه به روزگار كلينى رحمه الله نزديك بوده، يادآور شده كه كلينى به سال 327، در بغداد حديث گفته است. ۱ اما از اين سخن نبايد نتيجه گرفت كه ايشان در اواخر عمرش به بغداد هجرت كرده و حداكثر به سال 329 در آن جا زندگى را بدرود گفته است؛ ۲ زيرا دست كم، مجدد ناميده شدن كلينى رحمه الله توسط ابن اثير جزرى ـ چنان كه گذشت ـ مى تواند موجب اين احتمال شود كه وى بيش از يك سفر، به بغداد داشته است. ۳
بيان اين نكته ضرورى است كه دقت در سخنان رجاليان نزديك به روزگار كلينى رحمه الله ما را به اين امر خستو مى كند كه كلينى سفرهاى فراوانى به نقاط مختلف از جمله بغداد داشته است و اگر جز اين بود، فراهم آوردن آثار علمى گوناگون به ويژه موسوعه حديثى گسترده اى چون كافى امكان نداشت. اين كه نجاشى ـ آن گونه كه گذشت ـ تصريح كرده كه كافى ظرف بيست سال نگاشته شده، اين نكته را مى فهماند كه كلينى رحمه اللهدر طول آن مدت به جمع آورى حديث مشغول بوده است و چون كافى از تنوع و موضوعات گوناگون برخوردار بوده و نمى توانسته آن مجموعه به صورت آماده يك جا فراهم باشد، به ناچار كلينى مسافرت هاى فراوانى انجام داده است.
به علاوه، رجاليانى چون ابن ماكولا و ابن عساكر كه به روزگار كلينى نزديك بوده اند، به سفرهاى ايشان به دمشق و بغداد تصريح كرده اند. به ويژه، سخن ابن ماكولا كه نقل شد و گفته بود: «وكان ينزل بباب الكوفة»، به روشنى استمرار را
1.ر.ك: مهدوى راد، محمدعلى، نگاهى به جوامع حديثى شيعه، ص ۵، (جزوه درسى مركز تربيت مدرس قم)، بى تا به نقل از الاستبصار، ج ۲، ص ۳۵۲، شيخ طوسى.
2.الكلينى والكافى، ص ۱۳۰ و ۲۱۸.
3.همان، ص ۱۶۲ و ۱۶۳.
