3. عصر اجتهاد
ويژگى ديگر عصر غيبت آن بوده كه اجتهاد به طور جدى و عمده آغاز شده است. زيرا به دليل غيبت امام عصر عليه السلام و دسترسى نداشتن به ايشان، براى برآورده كردن نيازهاى جامعه، راهى جز اجتهاد و پيدا كردن حكم مسائل جديد در پرتو اصل، نبوده است. اين امر، مورد پسند ائمه عليهم السلام نيز بوده است؛ ۱ از جمله توقيع مشهور امام زمان عليه السلام كه شيعه را در مسائل تازه به راويان احاديث ارجاع داده اند، ۲ قابل توجه است.
ناگفته پيداست كه خوداتكايى مجتهدان و مراجعه توده مردم به آنها، مستلزم بهره گيرى جدى آنان از عقل براى تبلور بخشيدن به اجتهاد و فقاهت بوده و به هيچ رو قشرى نگرى، سلفى گرى و تقليد براى ايشان روا نبوده است.
در مورد كلينى به خصوص، خواهيم ديد كه چگونه شخصيت فقهى وى، حتى در موسوعه حديثى كافى به نمايش آمده است.
4. نگاهى به مدرسه قم
ويژگى ديگر روزگار كلينى وجود مدرسه فقهى ـ حديثى پرافتخار قم بوده كه على القاعده مى بايست او پس از كلين و رى، بهره بسيارى از آن گرفته باشد.
برخى مدرسه قم را در مقابل مدرسه بغداد قرار داده، اولى را ظاهرگرا و عقل گريز و دومى را ژرفانگر و خردگرا دانسته اند. ۳ برخى ديگر نيز اصلى ترين ويژگى مدرسه قم را «غلوستيزى» دانسته اند. اين سخن را بشنويد:
دانشمندان و راويان حديث مدرسه قم كه در آن دوره مركز اصلى و عمده علمى شيعه بود به شدت نسبت به بسط و رخنه افكار و آثار مفوضه عكس العمل نشان مى دادند. آنان نيز با تمام قوا مى كوشيدند جلوى سيل عظيم ادبيات غلات را كه به
1.همان، ص ۹۸ ـ ۱۰۰.
2.الصدوق، كمال الدين، ج ۲، ص ۴۴۰، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بيروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق.
3.ر.ك: امين ترمس العاملى، بحوث حول روايات الكافى، ص ۱۲، مؤسسة دار الهجرة، قم، چاپ اول، ۱۴۱۵ ق.
