دلالت بر آنچه از معنا كه به وهم خويش تصوّر كرده، آورده است. در نتيجه، حفظ و تصورش، آنچه كه مقصود رسول خدا بوده نيست؛ زيرا در آن، توهّم و غلط و اشتباه كرده است. ^۱

2. اختلاف راويان در حفظ و ضبط احاديث

همان گونه كه راويان از نظر سطح فكر و فهم در يك حد و اندازه نبودند، از نظر قدرت حفظ و ضبط احاديث نيز در يك سطح قرار نداشتند؛ زيرا در بين اصحاب، همه نوع افراد بودند، از كودك و جوان گرفته تا بزرگ سال و سالخورده. شك نيست تصوّر اين كه همه اين افراد از جهت ميزان حفظ احاديث در يك حدّ و اندازه باشند، به همان اندازه خطا و اشتباه است كه توهّم شود همه آنان در سطحى نازل يا عالى قرار داشته اند. گروهى از احاديث كه در بحث نقل به معنا بدانها استناد مى شود، گواه صادقى بر درستى اين ادّعاست و همان گونه كه پيش از اين از صدرالمتألهين نقل كرديم، وى بر اين باور است كه اگرچه نقل به معنا جايز بوده است؛ اما زيان ها و ضررهايى بر پيكر حديث وارد ساخته است كه از جمله آن مى توان بروز اختلاف در الفاظ و عبارات حديث را كه در نتيجه باعث بروز اختلاف در معناى حديث شده است، نام برد. ^۲

3. جعل حديث

بى ترديد، يكى از مهم ترين علل تعارض اخبار، مسئله جعل حديث است؛ واقعيت نامباركى كه از زمان حيات پيامبر صلى الله عليه و آله ، بويژه در دوران مدينه آغاز گرديد و در زمان حكومت سياه و ننگين خلفاى ستمگر اموى، بخصوص در دوره حكومت ظالمانه معاويه به اوج خود رسيد. اين پديده شوم، بيشترين تأثير را در بروز تعارضات و تضادها در حديث داشته و مى توان آن را علّت العلل تعارض اخبار دانست. ملّا صدرا در شرح مقدمه مرحوم كلينى بر الكافى، از جمله چنين آورده است:
از اهداف نفسانى و خواست هاى دنيايى مر گروهى را كه دوستى مقام و