مقدمه

ثقة الإسلام، شيخ المشايخ، محمد بن يعقوب بن اسحاق كلينى رازى، از بزرگان شيعه در زمان غيبت صغراست كه در نيمه دوم قرن سوم و نيمه اول قرن چهارم هجرى از بزرگ ترين محدثان شيعه به شمار مى رفت. ^۱
او در عهد امامت امام يازدهم، در دهى به نام كلين در 38 كيلومترى شهر رى و در خانه اى مملو از عشق و محبت به اهل بيت عليهم السلام چشم به جهان گشود. ^۲
پدرش يعقوب بن اسحاق ـ كه مردى با فضيلت و پاك سرشت بود ـ از همان دوران كودكى تربيت فرزندش را بر عهده گرفت و با زبانِ عمل، اخلاق، رفتار و آداب اسلامى را به او آموخت.
آرامگاه اين مرد متقى در روستاى كلين ( نزديك حسن آباد شهر رى) قرن هاست كه زيارتگاه شيعيان است. ^۳
دايى كلينى ـ كه خود محدثى بزرگ بود و از شيفتگان مكتب اهل بيت عليهم السلام به شمار مى رفت ـ در تعليم و تربيت وى نقش بسزايى داشت. اين مرد دانشمند ـ كه «علّان» ناميده مى شد ـ در سفر حج و در راه زيارت خانه خدا به شهادت رسيد. ^۴
كلينى توانست در دوران كودكى از محضر اين عالم شهيد و پدر بزرگوارش كسب فيض كرده و با منابع علم حديث و رجال آشنا گردد. بعد از طى تحصيلات ابتدايى براى پيمودن مدارج كمال انسانى به شهر رى ـ كه در آن عصر از مرتبه علمى خاصى برخوردار بود ـ مسافرت كرد.
شهر رى كه در آن روزگار قلب ايران محسوب مى شد، به نقطه برخورد آرا و نظريات فرقه هايى چون اسماعيليه و مذاهبى چون شافعى، حنفى و شيعى مبدل شده بود. ^۵
كلينى در اين زمان در ضمن تحصيلات خود، نه تنها با عقايد و نظريات مذاهب و گرايش هاى مختلف آشنا شد، بلكه به ماهيت برخى از حركت هايى كه مى رفت تشيع را از مسير خود منحرف كند، پى برد. كلينى درد را شناخت و آگاهانه به درمان آن پرداخت. او معتقد بود علاج اين همه نابسامانى، بازگشت به كلام و پيام اهل بيت عليهم السلام است.
كلينى در اين برهه از زمان، به دور از هر هياهو، مسير خود را مشخص كرده و تصميم گرفت به ضبط و فراگيرى احاديث بپردازد. از اين رو، در محضر اساتيد بزرگى چون ابو الحسن محمد بن جعفر اسدى كوفى زانوى ادب زده و در نوشتن احاديث و بحث و گفتگو درباره آنها از خود لياقت بسزايى نشان داد. ^۶
عصر كلينى را بايد «عصر حديث» ناميد. در اين زمان نهضتى كه براى يافتن، شنيدن و نوشتن احاديث و روايات آغاز شده بود، سراسر ممالك اسلامى را فراگرفته بود و در اين ميان، كلينى را مى توان يكى از تشنگان پاك باخته علم حديث به شمار آورد.
كلينى با شناخت عصر خود و موقعيت زمانى و پى بردن به اين مسأله كه اين عصر گذرگاه تشيع است و اگر احاديث و روايات از اين بحران بگذرند، براى هميشه تشيع مى تواند سالم و به دور از التقاط و انحراف مسير خود را ادامه دهد، شهر رى را ـ كه تازه دوست داران مكتب علوى در آن به قدرت رسيده بودند ـ با همه زيبايى ها و جاذبه هايش رها كرده و به سوى قم، شهر محدثان و راويان، هجرت كرد. ^۷
ورود كلينى به قم مقارن با حاكميت سياسى و دينى مردان با فضيلت و با تقوايى بود كه از حديث گويان مشهور زمان خود به شمار مى رفتند.
در قله اين هرم، احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قرار داشت كه تقوا، فضل و عشق او به اهل بيت عليهم السلام بر كسى پوشيده نيست. ^۸
كلينى با استفاده از محضر اين مرد بزرگ، در كلاس درس استاد ديگرى زانوى ادب زد كه به «معلم» شهرت داشت. معلم كسى است كه شيخ طوسى در كتاب رجال خود او را از ياران امام حسن عسكرى عليه السلام مى شمارد و او را در زمره كسانى مى خواند كه به خدمت امام يازدهم شرفياب شده اند ^۹ و او كسى جز احمد بن ادريس قمى نبود.
درباره او گفته شده است:
چون اين شخصيت برجسته در پيشگاه امام حسن عسكرى عليه السلام تلمذ كرده و استاد شيخ كلينى است، به «معلم» شهرت يافته است. ^۱۰
كلينى در ادامه تحصيل، عالم وارسته ديگرى را درك كرد كه خود مردى كم نظير بود. او به محضر «عبد الله بن جعفر حميرى»، ^۱۱ مردى كه همه مورخان و علماى رجال و شيفتگان حديث در مقابل عظمت او سر فرود مى آورند، رفت.
حميرى در زمره اصحاب امام حسن عسكرى عليه السلام قرار دارد و داراى تأليفات فراوان است.
متأسفانه جز كتاب قرب الإسناد از اين فرزانه روزگار، چيز ديگرى به دست ما نرسيده است. قرب الإسناد مجموعه اخبارى است كه سند آن به امام معصوم مى رسد.
علاوه بر دانشمندان نامدار مذكور، كلينى از محضر اساتيد ديگرى نيز بهره جسته كه گذرى بر اسامى آنان خواهيم داشت.
گر چه قم مركز تشيع به شمار مى رفت و جويندگان كلام اهل بيت عليهم السلام را سيراب مى كرد، اما عطش سيرى ناپذير كلينى به زمزم زلال نور اين خاندان، او را بر آن داشت تا آن ديار مقدس و حرم منور را به اميد يافتن روايات و احاديث ناشنيده ترك كند.
از اين رو، او هجرت را آغاز كرد و قم را با تمام ارزش هايش به قصد شهرها و روستاهاى ديگر ترك كرد. كلينى روستاها و شهرهاى بى شمارى را پشت سر نهاد و هر جا محدث يا راوى حديثى مى يافت كه حديثى از اهل بيت عليهم السلام را نزد خويش داشت، در مقابلش زانوى ادب مى زد و پس از مدتى، باز كوله بار عشق و صفايش را بر دوش مى گرفت و راهى ديارى ديگر مى شد.
كوفه يكى از شهرهايى بود كه كلينى به آن قدم نهاد. در آن زمان كوفه يكى از مراكز بزرگ علمى به شمار مى رفت. كوفه شهرى بود كه ابن عقده در آن حضور داشت. او در حفظ احاديث شهره آفاق بود و بسيارى از شيفتگان علم حديث را به اين شهر بزرگ مى كشاند. ^۱۲
وى يكصد هزار حديث را با سند در خاطر داشت و كتاب هاى بسيارى را به رشته تحرير درآورده و يكى از ارزنده ترين آثارش رجال ابن عقده است.
ابن عقده در اين كتاب، شاگردان امام صادق عليه السلام را ـ كه حدود چهار هزار نفر بوده اند ـ نام برده و روايات بسيارى را نيز از حضرت امام صادق عليه السلام نقل كرده است.
اين كتاب تا زمان شيخ طوسى وجود داشته و متأسفانه پس از آن به سرنوشت برخى ديگر از ميراث هاى فرهنگى اهل بيت عليهم السلام گرفتار شده و مفقود شده است.
كلينى پس از كسب فيض از ده ها استاد و محدث در شهرها و مناطق مختلف، سرانجام به بغداد رسيد. مدت مسافرت كلينى به درستى معلوم نيست؛ اما در اين شكى نيست كه در طول مسافرت ها چنان علم و فضل خود را به نمايش گذاشت و تصويرى از يك عالم شيعه حقيقى در اذهان مردم هر ديار مجسم ساخت كه وقتى به بغداد پاى نهاد، فردى گمنام نبود؛ شيعيان به او افتخار مى كردند و اهل سنت به ديده تحسين به او مى نگريستند.
تقوا و علم و فضيلت او در اندك مدتى شهره آفاق گرديد، تا جايى كه عامه بزرگان و انديشمندان معاصر ايشان در مشكلات دينى به او مراجعه كرده و پيروان فرق اسلامى در فتوا به او روى مى آوردند. به همين مناسبت، به «ثقة الإسلام» شهرت يافت. او نخستين كسى است كه در دوره اسلامى به اين لقب مفتخر گرديد. ^۱۳
عظمت و بزرگى كلينى در ميان اهل تسنن به قدرى است كه ابن اثير روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه فرمود:
خداوند در آغاز هر قرن شخصى را برمى انگيزد كه دين او را زنده و نامدار نگه دارد.
آن گاه به گفتگو درباره اين حديث پرداخته و مى گويد:
احيا كننده مذهب شيعه در آغاز قرن اول هجرى محمد بن على امام باقر عليه السلام ، در ابتداى قرن دوم على بن موسى امام رضا عليه السلام و در ابتداى قرن سوم ابو جعفر محمد بن يعقوب كلينى رازى بوده است. ^۱۴
به جرأت مى توان گفت كلينى نام آورترين و بلند آوازه ترين انديشمند عصر خود بود؛ عصرى كه اوج تلاش محدّثان و علماى بزرگ و حتى نواب خاص امام عصر ـ عجل الله تعالى فرجه الشريف ـ است.
ثقة الاسلام كلينى با چهار سفير و نماينده خاص حضرت امام زمان ـ عجل الله تعالى فرجه الشريف ـ كه در طول غيبت صغرا 69 سال رابط بين آن حضرت و شيعيان بودند، هم عصر بود.
با اين كه آن چهار تن از فقها و محدثان بزرگ شيعه بودند و شيعيان آنها را به جلالت قدر مى شناختند، اما كلينى مشهورترين شخصيت عالى مقامى بود كه در آن زمان ميان شيعه و سنى با احترام مى زيست و به طور آشكار به ترويج مذهب حق و نشر فضايل اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام همت مى گماشت.
عموم طبقات، او را به راستى و درستى گفتار و كردار و احاطه كامل بر احاديث و اخبار مى ستودند؛ به طورى كه نوشته اند شيعه و سنى در اخذ فتوا به او مراجعه مى كردند و در اين باره مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود.
وى در امانت، عدالت، تقوا و فضيلت و حفظ و ضبط احاديث ـ كه همه از شرايط يك فرد محدث موثق جامع الشرايط است ـ سرآمد روزگار بود.
نجاشى درباره او مى گويد:
او در زمان خود، شيخ و پيشواى شيعه در شهر رى بود و حديث را از همه بيشتر ضبط كرده و بيشتر از همه، مورد اعتماد است. ^۱۵
ابن طاووس گويد:
توثيق و امانت شيخ كلينى، مورد اتفاق همگان است. ^۱۶
ابن اثير گويد:
او به فرقه اماميه در قرن سوم، زندگى تازه اى بخشيد و عالم بزرگ و فاضل مشهور در آن مذهب است. ^۱۷
ابن حجر عسقلانى گويد:
كلينى از رؤسا و فضلاى شيعه، در ايام مقتدر عباسى است. ^۱۸
محمد تقى مجلسى گويد:
حق اين است كه در ميان علماى شيعه مانند كلينى نيامده است و هر كس در اخبار و ترتيب كتاب او دقت كند، درمى يابد كه از جانب خداوند مورد تأييد بوده است. ^۱۹
ثقة الإسلام كلينى از محضر بزرگ مردانى بهره برده كه هر يك در عصر خود از نوابغ روزگار به شمار مى رفتند. برخى از آنها عبارت اند از: ^۲۰
1. ابو الحسن محمد بن اسدى كوفى،
2. احمد بن محمد بن عيسى اشعرى،
3. احمد بن ادريس قمى،
4. عبد الله بن جعفر حِميَرى،
5 . احمد بن محمد بن عاصم كوفى،
6 . حسن بن فضل بن زيد يمانى،
7 . محمد بن حسن صفار،
8 . سهل بن زياد آدمى رازى،
9 . محمد بن اسماعيل نيشابورى،
10 . احمد بن مهران و....
عده اى از فقها و محدثان بنام شيعه ـ كه مشاهير علماى ما در قرن چهارم هجرى در ايران و عراق بوده اند ـ از جمله شاگردان كلينى به شمار مى روند؛ بزرگانى چون:
1. ابن ابى رافع،
2. احمد بن احمد كاتب كوفى،
3. احمد بن على بن سعيد كوفى،
4. ابو غالب احمد بن محمد زرارى،
5. جعفر بن محمد بن قولويه قمى،
6 . على بن محمد بن موسى دقاق،
7. محمد بن ابراهيم نعمانى، معروف به ابن زينب (ابن ابى زينب) كه از شاگردان مخصوص و نزديكان او بوده و كتاب الكافى را او نسخه بردارى كرده است.
8 . محمد بن احمد سنانى زاهرى مقيم رى،
9. محمد بن على ماجيلويه،
10. محمد بن محمد بن عصام كلينى،
11. هارون بن موسى.
از تأليفات گرانمايه ثقة الإسلام كلينى است:
1. كتاب الكافى، معروف ترين تأليف كلينى كتاب با عظمت و گرانقدر و نفيس الكافى است كه نه تنها بزرگ ترين كار اوست، بلكه در جامعه اسلامى كتاب معتبرى در حديث چون الكافى تأليف نشده است.
الكافى نخستين كتاب از كتب اربعه است.
2. كتاب رجال،
3. كتاب ردّ بر قرامطه،
4. كتاب رسائل ائمه عليهم السلام ،
5. كتاب تعبير الرؤيا،
6 . مجموعه شعر، مشتمل بر قصايدى كه شعرا در مناقب و فضايل اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام سروده اند. ^۲۱
گذشته از ذوق، خلاقيت و تلاش بى وقفه شيخ كلينى در نگارش و پالايش احاديث عصر شيعه، او ثمره رنج ها و مشقت هاى علماى عصر خود است؛ وى پلى محكم و امانتدارى راستين بود كه احاديث و روايات علما و استادان عصر خود را به نسل هاى آينده منتقل ساخت. در حقيقت، كلينى عصاره عصر خويش است.
وقتى سخن از كلينى است، سخن از تمام زيبايى ها، لطافت ها و فضيلت هاى زمان اوست؛ سخن از عزم و اراده تشيع در كسب معارف و علوم است؛ سخن از الكافى است؛ همان گونه كه وقتى سخن از الكافى است، سخن از عطر كلام اهل بيت عليهم السلام ، سخن از امانت فراموش شده پيامبر صلى الله عليه و آله است كه فرمود:
إنّى تاركٌ فيكمُ الثقلينِ كتابَ اللّهِ و عِترَتى... . ^۲۲
شيخ كلينى يعنى الكافى، يعنى آبشخور پاك اهل بيت عليهم السلام ، يعنى كوثر شيرين حديث در كوير فرهنگى تاريخ، يعنى سرچشمه زلال دوستداران آل محمد صلى اللّه عليهم اجمعين.
كلينى در حالى كه بيش از هفتاد سال از عمرش مى گذشت و پس از بيست سال تلاش در تدوين كتاب الكافى و تحمل رنج ها، غربت ها و مشقت ها، اينك در آستانه ملاقات با معبود و معشوق است. او در خود آرامشى احساس مى كرد؛ آرامشى كه نشان از ايثار و از خود گذشتگى و اداى تكليف او داشت.
او اگر چه در قفس دنيا مى زيست ؛ اما در فضاى بهشت تنفس مى كرد؛ چرا كه تمام لحظه هاى عمرش را با كلام اهل بيت عليهم السلام سپرى كرده بود و در راه اداى فريضه، هر رنجى را به جان پذيرفته بود.
در سال 329ق، رادمرد بزرگ عالم تشيع در ماه شعبان، جهان فانى را وداع كرد. دانشمند نامى بغداد «ابو قيراط» بر پيكر پاكش نماز خواند. شيعيان با دلى پراندوه و با احترام آن مرد خدا را در «باب كوفه» بغداد به خاك سپردند.
كتاب الكافى، شامل مجموعه روايات اصول و فروع دين است كه از ائمه عليهم السلام روايت گرديده است. اين كتاب، در طول بيش از هزار سال، پيوسته مورد توجه و عنايت خاص علما و فقهاى شيعه قرار داشته و بزرگان شيعه در منابع مهم روايى و تأليفات ارزشمند خود، به آن استناد كرده اند.
اين كتاب، شامل روايات پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت ايشان است كه در آن، به علوم و معارف اسلامى، به بهترين شكل اشاره شده و با ترتيبى زيبا ارائه شده است.
اين كتاب، فاصله زمانى كمى با اصول معتبر و اوليه شيعه دارد كه از آنها گرفته شده و علاوه بر آن از دقت و گزيده گويى بالايى نيز برخوردار است.
شيخ مفيد مى فرمايد:
الكافى هو من أجلّ كتب الشيعة و أكثرها فائدة؛ ^۲۳
كتاب الكافى، از بهترين كتاب هاى شيعه و پر فايده ترين آنهاست.
كركى مى فرمايد:
كتاب الكافي في الحديث الذي لم يعمل الأصحاب مثله؛ ^۲۴
كتاب الكافى، كتاب روايتى است كه تا كنون اصحاب و علماى شيعه مانند آن را ننگاشته اند.
فيض كاشانى مى فرمايد:
الكافي أشرفها و أوثقها و أتمّها و أجمعها لاشتماله على الأصول من بينها و خلوّه من الفضول و شينها؛ ^۲۵
كتاب الكافى، ارزشمندترين و معتبرترين و كامل ترين و جامع ترين كتاب از كتب اربعه است؛ زيرا بر خلاف بقيه كتب اربعه، علاوه بر فروع دين و ابواب فقه، شامل اصول دين نيز است و روايات غير صحيح و ضعيف هم در آن وجود ندارد.
شيخ على بن شيخ محمد بن شيخ حسن بن شهيد ثانى مى فرمايد:
الكتاب الكافي و المنهل العذب الصافي، و لعمري لم ينسج على منواله، و منه يعلم قدر منزلته و جلالة حاله؛ ^۲۶
كتاب الكافى آبى شيرين، زلال و گواراست و به جان خودم سوگند كه همانند آن نگاشته نشده است و از ارزش كتاب مى توان به منزلت و جلال و بزرگى مؤلف آن نيز پى برد.
علّامه مجلسى مى فرمايد:
أضبط الأصول و أجمعها، و أحسن مؤلفات الفرقة الناجية و أعظمها؛ ^۲۷
كتاب الكافى با ضابطه ترين و كامل ترين كتاب روايى و بهترين و بزرگ ترين تأليف مذهب بر حق شيعه است.
شيخ كلينى اين كتاب را به درخواست يكى از دوستان خود به نگارش درآورده است. وى در مقدمه كتاب مى فرمايد:
و ذكرتَ أن أمورا قد أشكلت عليك، لا تعرف حقائقها لاختلاف الرواية فيها و أنك تعلم أن اختلاف الرواية فيها لاختلاف عللها و أسبابها و أنك لا تجد بحضرتك مَن تذاكره و تفاوضه ممن تثق بعلمه فيها و قلت إنك تحب أن يكون عندك كتاب كاف يجمع فيه من جميع فنون علم الدين، ما يكتفى به المتعلم و يرجع إليه المسترشد، و يأخذ منه من يريد علم الدين و العمل به بالآثار الصحيحة عن الصادقين عليهماالسلام و السنن القائمة التي عليها العمل و بها يؤدي فرض الله عز و جلّ و سنة نبيه صلى الله عليه و آله و قلت لو كان ذلك رجوت أن يكون ذلك سببا بتدارك الله بمعونته و توفيقه إخواننا و أهل ملتنا و يقبل بهم إلى مراشدهم...و قد يسَّر الله و له الحمد تأليف ما سألت و أرجو أن يكون بحيث توخيت فمهما كان فيه من تقصير فلم تقصر نيتنا في إهداء النصيحة إذ كانت واجبة لإخواننا و أهل ملتنا مع ما رجونا أن نكون مشاركين لكل من اقتبس منه و عمل بما فيه في دهرنا هذا و في غابره إلى انقضاء الدنيا؛ ^۲۸
يعنى برادرم ! امورى را فرموده بوديد كه بر شما مشكل شده و حقايق آنها را نمى دانيد؛ چرا كه روايات مختلفى درباره آنها وارد شده و اختلاف روايات نيز به دليل اختلاف علل و اسباب آن است و كسى كه بتوانى با او مذاكره و مباحثه كنى نيز در اختيار ندارى و گفته بودى دوست دارى كتابى داشته باشى كه شامل تمام علوم و معارف دين باشد و دانشجو و دانشمند نيز بتوانند به آن مراجعه كنند و از آن علم دين را فرا گرفته و به آن عمل كنند و آن گرفته شده از روايات صحيح از ائمه عليهم السلام و سنت هاى پا برجايى باشد كه به آنها عمل مى شود و واجبات الهى و سنت پيامبر صلى الله عليه و آله به وسيله آنها عمل مى شود.و گفته بودى كه اميدوارى به يارى و توفيق خداوند، اين كتاب وسيله اى گردد براى مراجعه ديگر برادران و پيروان اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام و موجب راهنمايى آنها گردد... .
و خدا را شكر كه نگارش كتابى را كه درخواست كرده بوديد، آسان ساخت و اميدوارم كه همان گونه باشد كه انتظار داشتيد و اگر كوتاهى در آن باشد، در خيرخواهى خود هيچ كوتاهى نكرده ام؛ چرا كه نيت خير براى برادران دينى و اهل مذهب حق واجب است.به اميد آن كه ما نيز در ثواب كسانى كه آن را فرا گرفته و به آن عمل مى كنند، در اين زمان تا پايان دنيا شريك باشيم.
از ويژگى هاى مهم اين كتاب، هم عصر بودن مؤلف آن با سفراى امام زمان ـ عجل الله تعالى فرجه الشريف ـ و دسترسى داشتن وى به آنهاست؛ خصوصا كه سفراى آن حضرت در شهر بغداد بودند و كلينى نيز در آن شهر بوده و سال وفات وى مصادف با سال وفات آخرين سفير امام عصر ـ ارواحنا له الفداء ـ على بن محمد سمرى بوده است.
مؤلف در اين كتاب، مقيد به ذكر كل سند تا امام معصوم عليه السلام است و اين خود ارزش و اعتبار خاصى را به روايات كتاب مى دهد.
در اين كتاب، روايات به ترتيب اعتبار آورده شده اند و روايات اول هر باب، از جهت سند و اعتبار از درجه بالاترى برخوردارند.
اين كتاب، شامل تمام علوم و معارف اسلامى است كه از اهل بيت عليهم السلام روايت شده و به دست مؤلف آن رسيده و شامل اكثر مباحث عقيدتى و فقهى است.
كتاب الكافى شامل بيش از شانزده هزار روايت است كه اين تعداد روايت از تمام روايات صحاح سته نيز بيشتر است.
بر اين كتاب، شروح و حواشى بسيارى نگاشته شده است و مقالات فراوانى براساس روايات آن، شكل يافته است. همچنين درباره شخصيت ثقة الإسلام كلينى آثارى پديد آمده كه فهرستى از تمام تلاش هاى صورت پذيرفته، به منظور عرضه در كنگره بين المللى بزرگداشت ثقة الاسلام كلينى ضرورى به نظر مى رسيد.
كتاب شناس فاضل جناب آقاى ابوالفضل حافظيان، به سفارش واحد احياى مركز تحقيقات دارالحديث در صدد تهيه مأخذشناسى كلينى و الكافى برآمده و تعداد يكصدوپنجاه عنوان را بر روى برگه هاى مخصوص آن نوشته و از اين تعداد، هفتاد و پنج فيش را كامل كرده بودند كه بنا به عللى، كار خود را متوقف ساختند و بدان ادامه ندادند. مدير واحد پس از يأس از تكميل كار از سوى آغازگر آن، كار را به راقم اين سطور سپرد.
مدت مديدى از روز شروع كار گذشته است و مقالات و آثار متعددى در اين بين، به چاپ رسيده كه تعداد عناوين را چند برابر كرده است. روش كار اين گونه بوده كه ابتدا فيش هاى ناقص كامل شده و سپس با رجوع به منابع و مصادر كتاب شناسى جديد و قديم و نيز مجموعه فهرستگان نسخ خطى (كه در مركز تحقيقات دارالحديث گردآورى شده است) و كتابخانه هاى مختلف و آرشيو نشريات، موارد جديد بدانها افزوده گرديد و در دو گروه بدين شكل سامان يافت:
1. آثار مربوط به متن الكافى،
2. آثار درباره كلينى و الكافى.
در بخش اول علاوه بر گزارش چاپ هاى الكافى، شروح و حواشى مختلفى كه بر كتاب نوشته شده و رساله هايى كه حديث يا احاديثى از كتاب را شرح كرده اند، ترجمه هاى كتاب الكافى معرفى شده است. در بخش دوم به معرفى آثارى پرداخته شده كه تمامى يا فصل هايى از آنها درباره كلينى يا كتاب اوست.
لازم به ذكر است كه در تنظيم فيش ها، اطلاعات كتاب شناسى آثار چاپ شده، درج گرديده و به محل نگهدارى آثار خطى اشاره شده است.
از آنجا كه بنابر مختصرنويسى بود، لذا به اسامى كتابخانه ها به طور اختصار اشاره شده است. در اينجا فهرستى از كتابخانه هايى كه اسم آنها به صورت كامل در كتاب نيامده، اشاره مى گردد:
آستان قدس = كتابخانه آستان قدس رضوى
اعظم = كتابخانه مسجد اعظم قم
الهيات تهران = دانشكده الهيات دانشگاه تهران
الهيات مشهد = دانشكده الهيات دانشگاه فردوسى مشهد
خوانسارى = كتابخانه فاضل خوانسارى
سپهسالار = كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى (سپهسالار)
سنا = كتابخانه مجلس سنا
گلپايگانى = كتابخانه آية اللّه العظمى گلپايگانى رحمه الله
مجلس = كتابخانه مجلس شوراى اسلامى
مرعشى = كتابخانه بزرگ آية اللّه العظمى مرعشى نجفى رحمه الله
ملك = كتابخانه ملك
ملى = كتابخانه ملى

چهار. ويژه نامه هاى مجلات

مجله هاى آينه پژوهش، سفينه، علوم حديث و برخى ديگر از نشريات، هم زمان با برپايى كنگره، ويژه نامه هايى منتشر مى كنند.

پنج. خبرنامه

خبرنامه كنگره كه به اطلاع رسانى پيش از برپايى كنگره مى پردازد، تا زمان برگزارى، چهار شماره از آن منتشر خواهد شد.

شش. DVD

نرم افزار مجموعه آثار كنگره، همراه با برخى از نسخه هاى خطّى الكافى، و نيز ديگر شروح، تعليقه ها و ترجمه هاى چاپ شده الكافى در قالب DVD ارائه خواهد شد.
***
در پايان، از همه فرهيختگان و انديشه مندان، سازمان ها و نهادهاى علمى ـ پژوهشى كه در به ثمر رسيدن اين همايشْ سهم داشته اند، سپاس گزارى مى شود، بويژه از: توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام و رياست محترم مؤسسه علمى ـ فرهنگى دارالحديث، حضرت آية اللّه محمدى رى شهرى، شوراى عالى سياست گذارى، شوراى علمى كنگره، كميته بين الملل، كميته اجرايى، بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى، مديران عالى آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، مديران و محققان پژوهشكده علوم و معارف حديث، مسؤلان، اساتيد و دانشجويان دانشكده علوم حديث ، مسؤلان و كاركنان سازمان چاپ و نشر دارالحديث.
مهدى مهريزى
دبير كميته علمى
بهار 1387