دِهِ كلينى ـ كه الآن هم هست و ما در ميان دوستانمان كُلينى هم داشته ايم ـ ، اين همه عالم و محدّث برخاسته اند.
من در مباحثه چند روز پيش از اين، يك روايتى را مى خواندم كه در ميان راويانش، به چندين محدّث بزرگ برمى خوريم كه همگى از «خورِ» نيشابورند. اين، خيلى براى ما درس آموز است كه گاه در يك روستا يا يك گوشه دور، آن هم با آن شرايط تقيّه شديدى كه در آن زمان وجود داشته، چندين عالم و محدّث بزرگ، پرورش پيدا كرده اند. به آن دوره محدودى كه آل بويه بر رى مسلّط شدند و ركن الدوله ، حاكم رى بود، نگاه نكنيد؛ چرا كه بجز آن بُرهه زمانىِ محدود، در غالب اوقات، شيعيان رى، روزگار سختى داشته اند و با اين حال، اين طور علما و محدّثين بزرگ در اين جا پرورش پيدا كرده اند.
به نظر من، يكى از اغلاط مشهور در مورد شخصيت كلينى، اين است كه كلينى را فقط محدّث مى دانند، در حالى كه به نظر من، شيخ كلينى، يك متكلّم است. هر كس كافى را نگاه كند، مى فهمد كه اين مرد، يك متكلّم است، در عين اين كه مسلّما محدّث بزرگى هم هست؛ امّا كيفيت تبويب ابواب كافى و تقديم و تأخير اين ابواب، از همان اوّل كه شروع مى كند (يعنى: كتاب العقل والجهل، كتاب الحجّة، كتاب التوحيد، و...)، ناظر به مسائل كلامىِ رايج در آن دوره است.
كلينى، حقّا و انصافا شخصيت بسيار عظيمى است. مشايخ فراوانى دارد. نزديك به پنجاه استاد دارد كه اين اساتيد، در كافى، مشخّص اند و مرحوم آية اللّه بروجردى، در اوّل كتاب اَسانيدُ الكافى، به تفصيل، آنها را ذكر كرده اند و به نظر من، يكى از كتاب هاى انصافا خيلى خوب كه بايد مورد توجّه مجموعه شما قرار بگيرد، همين كتاب اَسانيدُ الكافى است كه مرحوم آقاى بروجردى تنظيم كرده اند. البته يكى از فضلاى قم هم اين را به شكل ديگرى چاپ كرده اند؛ ليكن اين كتاب، كتاب مهمّى است و بخصوص از مقدّمه اى كه خود مرحوم آقاى بروجردى، درباره كافى و ابواب آن و مشايخ كلينى بر

جدا كردن اَسانيد از متن روايات، يكى از آن كارهاى بسيار خوبى است كه انجام گرفته؛ چون خودِ ملاحظه اَسانيد كافى، يك دانش است. يعنى اگر كسى نگاه محقّقانه اى به اسانيد كافى داشته باشد و فقط اسانيد آن را بخواند و بررسى كند و كارى به روايات آن هم نداشته باشد، بعد از مطالعه دويست ـ سيصد صفحه، شَمّ رجالى پيدا خواهد كرد. يعنى نفس ملاحظه اَسانيد كافى، يك چنين خصوصيتى دارد. البته كتب مرجع بزرگ، همه همين طورند، منتها در آن كتاب ها، اسانيد، عمدتا به اين صورتى كه در كافى درج است، نيامده اند. صدوق و شيخ [طوسى]، اسانيد را بجز در يك بخش هايى، به مَشيخه هايى كه در آخر من لايحضر و تهذيب آمده، محوّل كرده اند، در حالى كه كلينى، همه اسانيد را به ضبط، ذكر كرده است. به نظر من، اين، كار مهمّى است. البته چند جلد از اين كتاب را آوردند و من مرور مختصرى كردم. اِن شاء اللّه تمام مجلّدات آن، چاپ شود. اين يقينا يادگار باارزشى خواهد بود.
شخصيّت شيخ كلينى هم به نظر من، يكى از موضوعات قابل توجّه است. شما ملاحظه كنيد كه رىِ آن دوره، شهر بزرگ و معروفى بود و فِرَق مختلف اهل سنّت در آن جا حضور فعّال داشتند و نه فقط در آن دوره، كه قبل از آن و حتّى قرن ها بعد از آن هم، براساس خبرهايى كه داريم، در اين شهر، منازعات شديدى بين شافعى ها و حَنَفى ها وجود داشته و در روستاهاى رى هم تا دوره سلاجقه ـ كه رى را در اختيار گرفتند ـ ، اختلافات خونينى پيش مى آمد و بيشتر هم بُرد با شافعى ها بود و حَنَفى ها و شيعه ها را مى كُشتند و شيعه در اين شهر و روستاهايش در اقليت بود. رى، مثل قم نبود كه شيعيانش در اكثريت باشند ، در عين حال، از همين رى و فقط از يك دِهِ رى ـ كه كلين باشد ـ شخصيتى مثل محمّد بن يعقوب كلينى بروز مى كند. فقط او هم نيست. او شخصيت برجسته درجه يكِ دنياى اسلام آن روز است. پدرش از علماست. برادرش اسحاق بن يعقوب، از عُلماست. دايى اش محمّد بن عَلّان رازى ـ كه جزء مشايخ خود كلينى است ـ ، از علماست و اين، پديده عجيب و مهمّى است كه از يك