از دوره تبيين و تدوين ـ كه در عصر حضور است ـ كه بگذريم ، مى رسيم به عصر غيبت . عصر غيبت ، حقيقتا آن نقطه سرنوشت ساز اسلام و مكتب اهل بيت عليهم السلام بوده كه جمعى از بزرگان شيعه، چه فقها و چه محدّثان توانسته اند اين ارتباط را محفوظ نگه دارند . خداى نكرده اگر در دوران غيبت ـ بخصوص غيبت صغرا ـ اين استفاده ها از آن نمى شد ، معلوم نبود كه منابع ما در امروز ، چه سرنوشتى داشتند! ولى بايد هميشه دعا كنيم به ارواح بزرگِ آنهايى كه اين خلأ را پر كردند و اين كار بزرگ را ـ كه از لحاظ عقلانى و تاريخى ، درست مناسب همان دوره غيبت صغراست ـ انجام دادند و كار را تا جايى كه مقدورشان بود، پيش بردند . البته آنها خيلى دست هايشان باز نبود ؛ ولى شرايطى بود كه بتوانند انجام بدهند. لذا ما در اين قسمت برمى گرديم به رى، قم، بغداد، كوفه و ساير مراكزى كه اين كار را به عهده داشتند .
دو مكتب، درست در آستانه غيبت صغرا بروز مى كند : يكى مكتب محدّثان و ديگرى مكتب فقها . در مكتب محدّثان ، بايد از على بن ابراهيم قمّى، كلينى، ابن بابويه و ابن قولويه و نهايتا شخصيت عظيم الشأن حديث ، مرحوم صدوق، به عنوان پايه گذاران و پيشروان اين مكتب ، ياد كنيم . البته صدها شخصيت علمى ديگر هم هست كه اسم و تاريخشان هم وجود دارد ، منتهى اين افرادى را كه نام بردم ، مشخص تر شدند . مكتب فقها را هم در همان مقطع و كمى بعد از غيبت صغرا ، با شخصيت هايى چون : ابن عقيل، ابن جُنيد اسكافى ، شيخ مفيد، سيّد مرتضى و سرآمد آنها شيخ طوسى مى شناسيم .
البته بايد يادآور شد كه اين دو مكتب ، از هم جدا نيستند . بسيارى از اين فقها محدّث هم بوده اند ؛ بسيارى از اين محدّثان هم فقيه بوده اند . نمى شود بين اينها را مثل اخبارى ها و فقهاى خودمان ، اين قدر خط كشى كرد . آن تعصّب هايى كه در دوره هاى بعدى بين اخباريان و فقها پيدا شد ، در آن زمان نبوده است . اينها مكمّل هم بودند و از لحاظ محاسباتى ، محدّثان بايد در رتبه مقدّم بر فقها حساب شوند ؛ چون

مبناى اداره بشريت است ـ ، در مكتب اهل بيت عليهم السلام داريم. در مجموعه آثارى كه از اديان الهى، از قديم تا امروز ، باقى مانده، نمى توان چيزى غنى تر از اين مكتب را در جامعه اكنون ما شناخت . البته زحماتى كه علما كشيده اند و در آن ، هر بخشى را جداگانه ترسيم كرده اند و ساير فرق و اديان اسلامى كه خودشان منابع عظيم و زحمات زيادى دارند، ارزش خودش را دارد ؛ ولى بحث سر جامعيت و ريشه دار بودن و مطمئن بودن مكتب اهل بيت عليهم السلام است كه يك ورق آن ، مربوط به الكافى و كلينى است كه ما اين اجلاس را به خاطر ايشان داريم . در مدّت دو قرن و نيم ـ كه از زمان پيامبر صلى الله عليه و آله تا زمان غيبت امام زمان (عج) به طول انجاميده ـ ، معصومان مكتب اهل بيت عليهم السلام ، با برخوردارى از سرمايه عصمت و دانش لدنّى ، داشتن الهام و ارتباط مطمئن با منابع دانش و آشنايى كامل به قرآن و تأويل قرآن كريم، منبع دانش آن زمان بودند . متأسّفانه ائمّه عليهم السلام در زمان خودشان ، با اشكالات سياسى اى كه وجود داشت ، مجال پيدا نكردند كه آنچه را كه لازم بود و خداوند طراحى كرده بود ، براى پايه گذارى دين ابدى و جهانىِ اسلامى ، عملياتى كنند ؛ ولى بحمد اللّه و با مجاهدت ائمّه عليهم السلام و شاگردانشان ، معارف را ثبت كردند.
ثبت معارف در جزوه ها و متون و اصول فراوانى از شاگردان همه ائمّه عليهم السلام ، اصلى ترين سرمايه مكتب اهل بيت عليهم السلام است . البته متأسفانه خيلى از آنها در حوادث زمانْ از بين رفته و آن مقدارش را كه احيا كردند و نگه داشتند و امروز به دست ما رسيده، همان مقدارش هم الآن يك اقيانوس بى كرانه است . اينها شامل تفسير و تأويل قرآن هم هست ؛ يعنى پايه اين معلومات ، قرآن است و كار ائمّه عليهم السلام بيشتر تبيين و تفسير است، منتهى بالاتر از آنچه كه يك مفسّر مى تواند بفهمد و بالاتر از آنچه كه افكار علوم اكتسابى مى توانند عرضه كنند . ائمّه عليهم السلام با علوم لدنّى و ارتباط ويژه شان اين علوم را با زبان آن روز ، تبيين كردند و شاگردانشان تدوين كردند و محدّثان ما آنها را در حدّ مقدوراتشان تنظيم و تدوين كردند.