11. عقل در اُصول «الكافى»

يكى از پژوهش هاى محورى در الكافى كه چندين رساله و مقالات فراوان را به خود اختصاص داده، جايگاه عقل در فرهنگ شيعه است. يكى از اين رساله ها ، پايان نامه سركار خانم زهرا اللّه بداشتى كه با راهنمايى استاد دكتر على اللّه بداشتى ، سامان يافته است . بدون شك در منابع اسلام و در انديشه شيعى، «عقل» از جايگاه بلندى برخوردار است. قرآن كريم، به صورت هاى گوناگون، بر سنديت و حجّيت عقل در معارف الهى، صحّه گذاشته و بر تعقّل و تفكّر در نظام آفرينش، تشويق و تأكيد كرده است. گاهى در باره يك موضوع، آيات متعدّدى مى توان يافت كه انسان را به تعقّل و تفكّر، دعوت نموده اند. از ديدگاه قرآن، كسانى كه از انديشه خود سود نمى برند، به عنوان بدترين جنبندگان به حساب مى آيند: «بدترين جنبندگان، كسانى هستند كه كر و گنگ اند و انديشه نمى ورزند» . در جاى ديگر، پس از طرح يك مسئله دشوار و دقيق توحيدى، يادآور مى شود، آنان كه اهل تعقّل نيستند، گرفتار نوعى پليدى اند و مى فرمايد: «هيچ كس را نرسد كه جز با اذن خدا ايمان آرد و بر آنان كه عقل خويش را به كار نمى بندند، پليدى قرار مى دهد». اصولاً منطق قرآن، منطق دليل و برهان است و همه جا از صاحبان عقايد مى خواهد تا براى اثبات عقيده خود برهان آورند و خود نيز بر دعاوى خويش اقامه برهان مى كند.
اگر كسى به كتاب هاى حديث شيعه رجوع نمايد، به روشنى به اين نكته پى خواهد بُرد كه در مكتب اهل بيت عليهم السلام ، عقل و استدلال عقلى، در معارف الهى، جايگاه مهمى دارند. آن بزرگواران، با در نظر گرفتن سطح آگاهى و قدرت ذهن و ورزيدگى فكر مخاطبان، در بياناتشان از روش هاى مختلف استدلال (برهان، جدل و خطابه) استفاده نموده اند و همين مسئله، سبب شده كه تفكّر شيعى در مسير تفكّر عقلى و فلسفى هدايت شود و فيلسوفان شيعه، با الهام گرفتن از معارف بلند احاديث ائمّه اهل بيت عليهم السلام فلسفه الهى را بارورتر و بالنده تر سازند.
يكى از آثار مهم حديثى اى كه از منابع معتبر و دست اوّل شيعه به حساب آمده و اكثر احاديث آن را محدّثان شيعه، صحيح و حسن دانسته اند و مستند فكرى خويش در اصول اعتقادى قرار مى دهند، كتاب شريف الكافى است كه آن را عالم برجسته و مورد اطمينان (ثقه) شيعه، محمّد بن يعقوب كلينى، گردآورى كرده است. وى در اين كتاب، باب اوّلش را به شناخت عقل و جايگاه آن در معرفت نظرى و حكمت عملى اختصاص داده است و حتّى آن را بر كتاب ايمان، مقدّم داشته است؛ چرا كه پايگاه ايمان، مخاطب خداوند و مدار ثواب و عقاب در شريعت اسلام، عقل است. در اين رساله ـ كه به صورت مقاله اى كوتاه، گزارش شده ـ معناى عقل، حجّيت، مراتب و ثمرات عقل، از جنبه حكمت نظرى و حكمت عملى، با تكيه بر احاديث شريف الكافى، بررسى شده است. بنا بر اين، از نظر نويسنده، عقل در روايات الكافى، به عنوان يك موهبت الهى، معرفى شده است كه همه خيرات علمى و عملى و مراتب كمال انسانى، با آن به دست مى آيد. گزارش و تحليل پايان نامه، به عهده دكتر على اللّه بداشتى بوده است.