12. مفهوم عقل در «كتاب العقل و الجهل» اصول «الكافى» با تأكيد بر «شرح اُصول الكافى»

همان طور كه اشاره كرديم، يكى از پژوهش هاى محورى در اصول الكافى كه چندين رساله و مقاله هاى فراوان را به خود اختصاص داده، جايگاه عقل در فرهنگ شيعه و بويژه در روايات الكافى است. كتاب عقل و جهل كه مورد بحث در اين رساله است، در چاپ هاى امروزى ، 36 حديث دارد. 34 روايت از اين مجموعه در چاپ هاى اصلى و قديمى موجودند و دو روايت آخر اين كتاب، در اكثر نسخه ها ذكر نشده اند و تنها در دو نسخه خطّى مربوطه به سده دهم هجرى يافت مى شود، و مضمون اين دو روايت با احاديث ديگر اين كتاب موافق است.
در اين مقاله، گزارش نسبتا جامعى از رساله كارشناسى ارشد آقاى اباذر جعفرى ارائه شده است و سعى بر اين بوده تا منظور اصلى وى در همه بخش ها به خواننده ، منتقل شود. اين اثر، از اين جهت كه با نگرش فقه الحديثى ، نگاه مستقيمى به روايات معصومان عليهم السلام در زمينه عقل داشته و اين روايات را در ابعاد مختلف، مورد بررسى قرار داده، در نوع خود، قابل توجه است؛ زيرا در آثار مشابه، هيچ يك با اين گستردگى، مسئله عقل را مورد توجّه قرار نداده اند و در برخى موارد، ديدگاه هاى خاص عرفانى يا اخلاقى بر آثار، حاكم بوده و جنبه فهم حديث شناسانه، كم رنگ شده است. از اين رو، رساله حاضر، اين امتياز ويژه را دارد كه در حجمى وسيع، به موضوع عقل در ابعاد مختلف از نگاه روايات پرداخته و توانسته به يك ديدگاه نسبتا مقبول در مجموع روايات كتاب عقل و جهل اصول الكافى با نگاه به شرح ملّا صدرا، بر اين روايات داشته باشد و از طرفى، به برخى جنبه هاى اخلاقى و فلسفى و معرفتى عقل كه به نوعى در روايات مطرح شده است نيز بپردازد. از نظر ملّا صدرا، عقل مورد نظر روايات، يك حقيقت واحده است كه مراتب و مراحل گوناگون دارد و هر مرتبه اى، اوصاف ويژه خود را داراست و در روايات، به اين مراحل ، اشاره ، و احكام و محمولاتى خاص براى هر مرحله، ذكر شده است. برخى روايات، به مرتبه اعلى و نهايى عقل اشاره دارند و برخى ديگر، به مراحل نازل تر و ضعيف تر و در چند روايت نيز منظور از عقل، نفس انسانى و مراحل رشد عقل نظرى است.
اين گزارش، در قالب يك مقدّمه و هفت فصل ارائه شده و در پايان، خلاصه اى از تمام مطالب و نتيجه به دست آمده از آن آمده است. مجموع مطالب اين پايان نامه، به ترتيب زير ارائه شده است: فصل اوّل: كليات تحقيق، شامل موضوعاتى چون: بيان مسئله، سؤال تحقيق، هدف تحقيق، مشكلات و محدوديت ها، پيشينه تاريخى، و روش تحقيق؛ فصل دوم: مفهوم عقل در لغت، شامل: وجه تسميه عقل، و واژه هاى مترادف و متضاد عقل؛ فصل سوم: معانى اصطلاحى عقل، شامل: معانى عرفى عقل، اطلاقات عقل در علوم مختلف، عقل مذكور در روايات و عقل در قرآن كريم؛ فصل چهارم: تاريخچه بحث عقل، شامل: ديدگاه اهل سنّت و ديدگاه شيعه و حكماى اسلامى؛ فصل پنجم: مفهوم عقل در روايات، شامل: مفهوم عقل روحانى، مفهوم عقل انسانى، كاركردهاى نظرى عقل و كاركردهاى عملى عقل؛ فصل ششم: مفهوم عقل در «كتاب العقل و الجهل» نزد ملّا صدرا؛ فصل هفتم: جمع بندى نهايى و نتيجه گيرى. در ضمن، آقاى مهدى پوراسماعيلى، زحمت گزارش و تحليل پايان نامه را به عهده گرفته است.