جايگاه «الكافى» در حديث شيعه

نهضت گردآورى حديث، از عصر حضور امامان شيعه آغاز گرديد؛ امّا پس از غيبت صغرا، بلكه از اواخر غيبت صغرا، در فرهنگ شيعى اوج گرفت. تا آن زمان، كتاب هاى حديثى، بيشتر در قالب اصول و نوشته هاى كوتاهِ موضوعى و محدود، تنظيم يافته بودند؛ امّا آرام آرام، اين گردآورى ها در شكل مجامع حديثى و در برگيرنده همه موضوعات و همه احاديث امامان تدوين يافتند. از جمله كتبى كه در اين دوره نگارش يافت، كتاب هاى محمّد بن ثلاثه نخست (صدوق، كلينى، طوسى) بويژه كتاب ارزشمند الكافى، تأليف ثقة الإسلام شيخ ابو جعفر محمّد بن يعقوب كلينى (م 329 ق) است كه از مهم ترين، جامع ترين، كامل ترين و موثّق ترين جوامع اوّليه حديث است. اين اثر، مورد تمجيد فراوان اعاظم و دانشمندان شيعه قرار گرفته و همواره از آن، به عنوان كتابى مهم و متقن و شناخته شده و مرجع مُعتَمَد، ياد شده است. از بررسى سلسله طرق حديث الكافى ـ كه اكثريت آن به واسطه هشت نفر نقل شده ـ استفاده مى شود كه پنج نفر از آنها قمى اند. از اين رو مى توان ادّعا كرد كه او تحت تأثير مكتب قم و حسّاسيت هاى آنان در گزينش حديث قرار داشته و از مكاتب ديگر، كمتر تأثير پذيرفته است.
از سوى ديگر، او در زمانى مى زيست كه نفوذ فلسفه يونان، به اوج خود رسيده بود. در اين دوره بود كه فلاسفه، محدّثان را به خاطر عدم توجّه به مسائل عقلى، محكوم مى كردند. او براى حفظ فرهنگ شيعه و رد اين ديدگاه در مورد شيعه، كتاب خود را با بحث عقلى شروع نمود. وى در مقدّمه كتاب، علّت انتخاب «كتاب العقل» را به عنوان اوّلين كتاب، اين گونه بيان مى كند: من اين تقسيم بندى را با كتاب عقل، فضايل علم، بلندى درجه، ارجمندى دانشمندان و سپس نقص جهل و پستى و بى ارزشى جاهلان شروع مى كنم؛ زيرا عقل، محورى است كه همه مدار، بر آن است و سود و زيان، و ثواب و كيفر متوجّه اوست.
همچنين از ميان علماى شيعه، كلينى، از معدود شخصيت هايى است كه نه تنها فريقين از او هيچ مذمّتى نكرده اند، بلكه همگى، او را به توثيق و مدح و نيكى ياد كرده اند. شيخ طوسى مى گويد: او عالمى جليل القدر و عالم به اخبار است. ابن طاووس مى گويد: او شيخى است كه بر وثاقت او اتّفاق نظر است. محمّد تقى مجلسى در مورد او مى گويد: مثل كلينى كسى در ميان علما وجود ندارد. هر كس در اخبار و كتاب او تدبّر كند، مى فهمد كه او از طرف حق تعالى تأييد شده است. از سوى ديگر، بسيارى از علماى اهل سنّت هم، كلينى را مدح و توثيق كرده اند كه از جمله آنها مى توان به توصيفات ابن حجر عسقلانى و ابن اثير در باره او اشاره كرد.