حدیث و روایات» را معنا نمود. آیا عبارت «و فی یدی كتاب فیه أحادیث جعفر بن محمد بن حكیم»، به معنای اقوال این راوی بوده است؟ همچنین، تعبیر «رأیت أجازته له بجمیع كتبه و أحادیثه» را چگونه باید تفسیر نمود؟ در این صورت، از عبارات «روی جمیع الأصول و المصنفات» و «له كتاب رواه عنه عدة» و «أكثر ما یری روایة أبو عبد الله بن جبلة»، چه برداشتی می‌توان ارائه کرد؟
بررسی کاربرد «حدیث» و «روایت» در منابع قدما، حاکی از وجود تفاوت در مفهوم آن دو است. پی‌جویی کاربرد این دو واژه در میان پیشینیان، نشان می‌دهد مفاهیم دیگری در استعمالات مختلف آنها نهفته است که در تعریف رسمی ارائه شده، مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
در این پژوهش، برای تبیین اصطلاحات، بر استعمالات آنها در نزد قدما تکیه شده است. نویسندگان کتب فهرست و رجال، چنین استعمالاتی را در معرفی و اعتبار سنجی منابع و شرح حال راویان مؤلف به کار گرفته‌اند. بنا بر این، آشنایی با کاربرد چنین واژگانی می‌تواند به فهم درست عبارات موجود در آثار پیشینیان مدد رساند.
در میان امامیه بیشتر مباحث مرتبط با علم درایه، از سوی شهید ثانی (م965ق) و دانشمندان پس از وی ارائه شده است. در این آثار بحثی تحت عنوان «روایت» و تعریفی برای آن مشاهده نمی‌شود. با توجه به کاربردهای «روایت» در دو دوره قدما و متأخران و تفاوت‌های بنیادین در شیوه اعتبار سنجی روایات، می‌توان تفاوت در کاربرد برخی واژگان در این دو دوره را محتمل دانست. از این رو، برای آشنایی با معانی مورد نظر قدما و اشتمال بر مفاهیمی خاص، لازم است کاربرد این واژگان در منابع رجال و فهرست برجای مانده از عصر پیشینیان، مورد تحلیل قرار گیرند.
برای تفکیک بازه زمانی قدما و متأخران می‌توان به عبارات صاحب معالم (م1011ق) استناد نمود. وی مرز بین قدما و متأخران را علامه حلی (م726ق) و استادش سید جمال الدین بن طاووس (م673ق) می‌داند.۱ این مرزبندی مورد تأیید شیخ بهایی نیز قرار گرفته است.۲ از آن‌جا که مستند درخوری بین شیخ طوسی (م460ق) تا علامه حلی در موضوع این نوشتار در دسترس نیست، می‌توان برای ارائه مستندات در این بحث، بازه زمانی قدما را تا انتهای قرن پنجم در نظر گرفت.
1.. منتقی الجمان، ج۱، ص۱۴.
2.مشرق الشمسین، ص۲۷۰.
