2 و 3. نفی توصیف اثباتی و اثبات توصیف سلبی

آن‏چه دلایل اثبات می‌کنند، این است که احاطه وجودی یا احاطه معرفتی وصف‌کننده نسبت به موصوف، در باره خداوند محال است و دلیل، محدوده ادعا را مشخص می‌کند. لذا هر ادعایی فقط به اندازه دلیلش اثبات می‌شود. مجموعه مستندات روایی، توصیف اثباتی ناظر به تبیین مفهوم ماهوی صفات خدا را نفی می‌کنند. بر اساس این دلایل، رویکرد سلبی در تبیین مفاهیم ماهوی صفات الهی اثبات می‌شود، نه نفی صفات یا تعطیل؛ چنان که امام علیه السلام در خطبه 65 رویکرد سلبی را در پیش گرفته و فرموده است:

۰.ستایش خدایی را سزاوار است كه صفتی بر صفت دیگرش پیشی نگرفته تا گفته شود: پیش از آن‌كه آخر باشد، اوّل است و قبل از آن‌كه باطن باشد، ظاهر است. جز او، هر واحدی متصف به قلّت، هر عزیزی گرفتار ذلت، و هر نیرومندی دچار آسیب ضعف است...

4. توصیف فعلی صفات

علاوه بر توصیف سلبی صفات و نفی نقایص، توصیف فعلی از صفات راهکار دیگری برای گرفتار نشدن در دام تشبیه است. توصیف فعلی صفات بدین‌معنا است که تمام صفات الهی، مانند: علم و قدرت و... همگی به افعال و آثار حق‌تعالی اشاره دارند و بدین ‌وسیله منشأ آن کمالات را نشان می‌دهند؛ مثلاً ما خدا را از آن‌رو «قوی» می‌خوانیم که خلق را قوی آفریده و او را «لطیف» می‌خوانیم، زیرا آفریدگان را لطیف آفریده است^۱ و خلق را به‌دلیل قوت و لطافت در وجود خودشان، و خالق را به‌دلیل مشاهده این صفات در آثارش «قوی» و «لطیف» می‌دانیم.

قاضی سعید قمی، تفسیر دیگری از توصیف فعلی صفات الهی ارائه کرده است. وی معتقد است اتصاف خدا به صفات چنین نیست که منشأ اشتقاق صفت در خدا موجود باشد، اعم از آن که عین ذات باشد یا قیام به ذات داشته باشد و بر آن عارض شود؛ بلکه اتصاف در باره خدا بدین ‏معنا است که او مبادی این صفات را به افرادی که موصوف شده‏اند، داده است.^۲ وی تفاوت میان علم خدا و مخلوقات را در این می‏داند که علم مخلوقات پس از جهل آنان و بعد از تعلم و یادگیری حاصل می‏شود؛ اما از آن‏جا که خدای