اگر گويند : «عموم «اللّه خالق كل شيء» با كريمه «فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ»^۱ منافى است ؛ چه مدلول آيت ثانيه اين است كه خالقين ، غير / 46 / خدا مى باشند و مطابق آن است حكايت عيسى عليه السلام كه «أَنِّى أَخْلُقُ لَكُم مِّنَ الطِّينِ كَهَيْـ?ةِ الطَّيْرِ»^۲ و امثال آنها» ، گوييم : «خلق» در اصل لغت به معنى تدبير وجود چيزى است و آن اعمّ است از تكوين و ايجاد آن و از تكوين و ايجاد خيرى كه دخل داشته باشد در وجود آن ؛ چنانچه در كتب لغت مذكور است كه عرب مى گويد : «أنا إذا خلقت الأديم فديته ، لا كمن يخلق ولا يفرى» ^۳ ، يعنى : «هرگاه تدبير بريدن پوست كنم به اندازه گرفتن براى كفش مثلاً ، قطع مى كنم آن را به اين معنى كه اوّل مرتبه اندازه را بر وضعى مى اندازم كه كمال صَرفه در آن هست ، نه مثل كسى كه اندازه افكند و چون يابد كه بهتر از آن اندازه مى باشد ، آن را بر هم زند و بر طبق آن قطع نكند تا بهتر از آن وضعى تحصيل شود» .
پس بنا بر اين گفته اند كه مراد از «أَحْسَنُ الْخَــلِقِينَ» ، «احسن المدبرين» است ؛ و جهت احسنيت جناب الهى به حسب تدبير اين است كه تدبيرات او تعالى با اين كه مقرون است به علم به صلاح نفس الامرى ، موقوف نيست بر اذن ديگرى ، به خلاف تدبيرات عباد كه مقرون است به غفلت از اسرار مبدأ و معاد ، و ترتُّب آثار بر آنها موقوف است به اذن خالق عباد و بلاد ؛ كما لا يخفى على أولي الرشاد . و خلق عيسى عليه السلام نيز خلق تدبير بود و لهذا فرمود : «فَيَكُونُ طَيْرَا بِإِذْنِ اللَّهِ»^۴ .
و ظاهر بعضى اخبار اين است كه «اللّهُ خَــلِقُ كُلِّ شَىْ ءٍ» نيز محمول است بر اين معنى و لهذا وارد شده كه افعال عباد نيز مخلوق جناب الهى است ؛ اَمّا به خلق تقديرى ، نه به خلق تكوينى .
و موافقِ اين است آنچه از ائمه عليهم السلام مروى است كه : لا يكون شيء في الأرض ولا في