زندگى است كه آن و زمان تنعم از نعمت هايى كه مذكور شد يكى است و مراد به مكان تنعم از اين نعمت ها اين جهان فانى است .
و «ازل» ـ به فتحتين و تخفيف لام ـ صفت نعيم و در اصل عبارت است از قدم به كسر قاف و فتح دال كه مصدر است صاحب مجمع البحرين گفته كه :
الأزل ـ بالتحريك ـ القدم ، ومنه يقال : أزلي أي قديم ، و قيل : إنّ أصله ياء ، من قولهم للقديم لم يزل ، ثمّ نسب إليه ، فقيل : يزلي ، فاُبدلت الياء همزة ؛ وصفات الأزل : صفات الذات ۱ . انتهى.
و بالجمله مراد به ازل اين جا قديم است از قبيل اطلاق مصدر در معنى اسم فاعل و مراد به نعيم قديم بعض يا كلّ نعمت هاى دنياست كه قبل از اين مذكور شد و مراد به قديم بودن آنها اين است كه مدّتى مديد جمعى تمتّع از آنها برداشته اند و استعمال قديم در اين معنى در لغت و آيات و روايات شايع است .
صاحب مجمع البحرين گفته :
قدم الشيء قِدَما وزان عنب فهو قديم ، وتقادم : مثله ، و عيب قديم ، أي سابق و زمانه متقدّم الوقوع على وقته. ۲
و حق تعالى در وصف ماه فرموده كه : «وَ الْقَمَرَ قَدَّرْنَـهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ»۳ يعنى «قرار داديم براى ماه منزل هاى بيست و هشت گانه را كه هر شب در يكى از آنها باشد تا آن كه برگردد در اواخر آن مدّت به صورت هلال كه مانند چوب كهنه خوشه خرما شود / 57 / در باريكى» .
در تفسير عليّ بن إبراهيم در ذيل حديث طويل از حضرت امام رضا عليه السلام مروى است كه : اگر كسى در حين وصيت گويد كه «كلّ عبد له قديم فهو حرّ» ، هر بنده اى كه در مدّت شش ماه در ملك او بوده باشد آزاد مى شود ؛ به قرينه اين كه عرجون كه در اين آيه ، مذكور و به معنى چوب خوشه خرماست در عرض شش ماه ، قديم و كهنه مى گردد. ۴
1.مجمع البحرين ، ج ۵ ، ص ۳۰۵ (أزل).
2.مجمع البحرين ، ج ۶ ، ص ۱۳۵ (مقدم).
3.سوره يس ، آيه ۳۹.
4.تفسير القمّي ، ج ۲ ، ص ۲۱۵.
