اخلاق‌مداری در جامعه نیاز داشت؛^۱ چرا که این فضایل با گوهر وجودی انسان، هم‌خوان بوده و او را به سمت کمالات انسانی سوق می‏دهد. به همین دلیل است که در میان احادیث وارد شده از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، احادیث اخلاقی و تربیتی بیشتر از احادیث استدلالی و عقلانی است.^۲ از مصادیق این موضوع توصیه پیامبر به نیکی کردن و احسان در حق یک‌دیگر، دادن صدقه، صدق در گفتار و مواردی از این دست درخطبه‏های جمعه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است.^۳

تشریع احکام الهی

پس از برقرار شدن پیمان دوستی و برادری میان انصار و مهاجرین کم‌کم پایه‌های دین اسلام محکم شده و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم _ که وظیفه تبلیغ دین و تشریع احکام الهی داشتند _ به تبیین آنها پرداخته و در موارد متعدد و زمان‏های مقتضی به پرسش‏های مسلمانان در باره احکام شرعی پاسخ داده و یا این که در قالب خطبه‏ها به تشریح آنها می‏پرداختند؛ از جمله در برخی خطبه‏های جمعه و عیدین حکم شرعی برخی موضوعات پیش آمده را، مانند روزه، نماز جمعه، احکام قربانی کردن و... مطرح فرمودند. بنا بر این، یکی از عواملی که در شکل‏گیری محتوای خطبه‏ها مؤثر است، مسأله آموزش احکام و قوانین شرعی و اسلامی از جانب رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است.

بنا بر این، حضرت با تیزبینی و دقت نظر و در نظر گرفتن ساختارهای جامعه‌شناختی و روان‌شناختی شهر مدینه، و به عبارت دیگر، با شناختن مخاطب به ایراد خطبه پرداخته‏اند.

لفظ

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با توجه به ویژگی‏های مکانی و زمانی که در آن به سر می‏بردند، محتوای خطبه‏های خود را انتخاب کرده‏اند. مختصات زبانی و ادبی خطبه‏های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را باید در سبک ادبیات عرب عصر جاهلی جست و جو کرد؛ آن هم به دلیل قرب زمانی این دو دوره نسبت به هم.^۴

ویژگی‏های کلی سبک ادبیات جاهلی و نثر عربی جاهلیت در سطح ادبی و بلاغی،