تحریف و تصحیف اختلاف است.
نمونه احادیث مصحّف، این روایت از زید بن ثابت است:
۰.انّ النبی صلی الله علیه و اله احتجر فی المسجد؛۱
۰.پیامبر صلی الله علیه و اله در مسجد برای خود حجره‌ای از حصیر برای نماز قرار داد.
گفته‌اند عبدالله بن لهیعه آن را از نامه‌ای که موسی بن عقبه برایش نوشته بود (بدون سماع مستقیم)، از زید چنین نقل کرده است:
۰.انّ النبی صلی الله علیه و الهاحتجم فی المسجد؛۲
۰.پیامبر صلی الله علیه و الهدر مسجد حجامت کرد.
و بدین ترتیب، بر اساس سیاق آوایی، واج «ر» به «میم» تبدیل شده است و همین تغییر واج، منجر به اختلاف معنا در حدیث شد.
و از نمونه احادیث محرّف، حدیث جابر است که چنین گفته است:
۰.رمی اُبی یوم الاحزاب علی اکحله، فکواه رسول الله صلی الله علیه و اله؛۳
۰.در جنگ احزاب، تیری به چشمان اُبی اصابت کرد که پیامبر صلی الله علیه و اله آن را درآوردند.
غندر آن را به جای «اُبی»، «أبی» گفته است؛ در حالی که مراد اُبی بن کعب بوده و پدر جابر قبل از آن، در اُحد به شهادت رسیده بود.۴
3 - 1 - 3 - 2. تکیه، آهنگ، موسیقی و غیره
برخی روایات، بر خلاف ظاهر خود، در مقامِ اخبار و بیان واقعیت خارجی نیستند، بلکه بیان‌گر انشاء و اظهار تعجب و انکارند. دلالت چنین روایاتی بر تعجب، برای مخاطبان عصر امام علیه السلام، با توجه به سیاق آوایی روشن است، اما برای متأخّران _ که تحمل حدیث از طریق سماع از شیخ را ندارند _ مشکل می‌نماید.
برای نمونه به دو روایت اشاره می‌شود:
1. امام صادق علیه السلام:
۰.فَرَضَ الله الوُضُوءَ واحِدَةً وَوَضَعَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و اله لِلنّاسِ اثْنَتَیْنِ اثْنَتَیْن؛۵
1.. صحیح البخاری، ج۱، ص۱۴۳؛ صحیح مسلم، ج۲، ص۱۸۸؛ مسند احمد، ج۵، ص۱۸۵.
2.. مسند احمد، ج۵، ص۱۸۵؛ مجمع الزوائد، ج۲، ص۲۰؛ سبل الهدی و الرشاد، ج۸، ص۹۷.
3.. صحیح مسلم، ج۷، ص۲۲؛ مسند احمد، ج۳، ص۳۷۱؛ السنن الکبری، ج۹، ص۳۴۲.
4.. علوم الحدیث و مصطلحه، ص۲۷۲-۲۷۳؛ تدریب الراوی، ج۳، ص۸۲۴.
5.. من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳۸.
