می‌انجامد و چون در برهه‌ای از عصر صدور حدیث، حرکت حروف نوشته نمی‌شد، توجّه به شکل واژه و چگونگی تغییرات آن، بسیار مهم است و گاه، اجمال آن به اختلافاتی در درک و تفسیر حدیث منجر شده است؛۱ به عنوان مثال:
1. از هشام بن حکم نقل شده که امام موسی بن جعفر علیه السلام به وی گفته است:
۰.یا هشام! نصب الحق لطاعة الله؛۲
۰.ای هشام، حق برافراشته شد تا خداوند اطاعت شود.
ذیل این حدیث گفته شده است:
۰.در این‌جا، «نصب» یا مصدر است یا فعل مجهول و قرائت آن به صورت فعل معلوم به حذف فاعل یا مفعول، بعید به نظر می‌رسد؛ چرا که خداوند حق و دین را به وسیله ارسال رسل و انزال کتب برافراشت تا در اوامر و نواهیش، اطاعت شود.۳
2. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است:
۰.کانَ الْمُؤَذِّنُ یَأْتی النَّبی صلی الله علیه و اله فی الحَرِّ فی صَلوة الظُّهْرِ، فَیَقُولُ لَهُ رَسُولُ‌اللّهِ صلی الله علیه و اله: اَبْرِدْ اَبْرِدْ؛۴
۰.مؤذن در هنگام گرمای ظهر برای اذان گفتن به سراغ پیامبر صلی الله علیه و اله می‌آمد. پیامبر به او می‌فرمود: ابرد ابرد.
شیخ صدوق فرموده است که «ابرد» از ماده «برید» است؛ یعنی سریع اذان بگو تا مردم زودتر از شدت گرما خلاص شوند؛ مانند نامه‌رسان که سریع حرکت می‌کند،۵ ولی مرحوم فیض می‌فرماید:
ابرد از ماده «ابراد» به معنای وارد شدن در آخر روز است؛ معنای روایت آن است که نماز را تأخیر بینداز تا هوا خنک شود.۶
روشن است که مرحوم فیض این معنا را با توجه به سیاق، از تقابل کلمه «ابرد» با «الحرّ» در روایت برداشت کرده است؛ زیرا «حرّ» به معنای شدت گرما است. پس «ابرد» به معنای
1.. روش فهم حدیث، ص۷۴.
2.. الکافی، ج۱، ص۱۷.
3.. همان.
4.. من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۲۳؛ الوافی، ج۷، ص۲۴۸.
5.. من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۲۳.
6.. الوافی، ج۷، ص۲۴۸.
