خیال مهار نایافته: تبیین مدل نظری عمل‌کرد «أمل» بر اساس منابع اسلامی - صفحه 145

کافی نیستند:

اول) دنیوی یا اخروی بودن مأمول (امر خوشایند مورد میل و انتظار) که روایات نیز مؤید این عامل هستند:

۰.إِیَّاکُمْ أَنْ تَتَوَثَّقُوا إِلی أَمَانِیِ‏ الدُّنْیَا؛

۰.مبادا به آرزوهای دنیوی اعتماد کنید.۱

دوم) شدت یافتن و به افراط کشانده شدن میل مذکور در مأمول دنیوی. روایاتی که افراد را از «طول امل» واداشته‌اند، مؤید این عامل هستند. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

۰.أَلَا إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ خَلَّتَانِ‏ اتِّبَاعُ الْهَوی وَ طُولُ‏ الْأَمَلِ،‏ أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوی فَیَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ، وَ أَمَّا طُولُ‏ الْأَمَلِ‏ فَیُنْسِی الْآخِرَة؛

۰.آگاه باشید بیشترین چیزی که برای شما از آن نگرانم دو ویژگی است: پیروی از هوای نفس و استمرار آرزو، امّا پیروی از هوا از حق باز می‌دارد و استمرار آرزو آخرت را از یاد می‌برد.۲

از فحوای کلام دیگر امام علی علیه السلام می‌توان تفسیر «طول امل» و به افراط کشانده شدن میل خوشایند را دریافت نمود:

۰.وَ لَا تَقُلْ غَداً أَوْ بَعْدَ غَدٍ فَإِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ بِإِقَامَتِهِمْ عَلی الْأَمَانِیِ‏ وَ التَّسْوِیفِ حَتی أَتَاهُمْ أَمْرُ اللَّهِ بَغْتَة؛

۰.مگو فردا یا فردای بعد! که افرادِ قبل از تو بدین خاطر هلاک شدند که بر سر آرزوها ماندگار شده و امروز و فردا کردند تا عذاب الهی به‌ناگهان آنها را فرا گرفت.۳

به نظر می‌رسد ماندگاری بر روی آرزوها و امروز و فردا کردن‌ها، نشان از غرق شدن در آرزوها توسط فرد بوده و این نوعی از به افراط کشانده شدن این امیال است.

البته باید توجه داشت که عامل دوم، تکمیل کننده عامل اول است؛ به‌گونه‌ای که به صرف دنیوی بودن امل، نمی‌توان به نکوهیده بودن آن حکم نمود؛ چرا که همان‌طور که گذشت، ماهیت امل اساساً خنثی است و این منظرهای متفاوت هستند که آنها را نیکو یا نکوهیده می‌گرداند. بنا بر این، در صورتی که فرد آرزوهای دنیوی را به درازا کشانده و در تکیه بر آنها زیاده‌روی نماید، در دام آرزوهای نکوهیده گرفتار شده است و الاّ بسا آرزوی دنیوی که

1.. کمال الدین، ج‏۲، ص۵۵۲.

2.. الکافی، ج‏۸، ص۵۸.

3.. همان، ج۲، ص۱۲۸.

صفحه از 157