امل در منابع اسلامی در قالب مفهوم امل در قرآن کریم و مفهوم امل در روایات اسلامی پرداخته شده است. در همین زمینه، جهت بررسی دقیق‌تر این مفهوم در روایات ابتدا به طور ویژه رابطه امل و رجا مورد بررسی قرار گرفته، سپس ویژگی‌های امل در روایات تبیین شده است.

مفهوم شناسی امل در لغت

برای لغت امل دو ریشه یا دو اصل بیان شده است: اول، «تثبّت و انتظار» و دوم، «حبل من الرّمل». در مورد ریشه اول، لغت‌شناسان معتقدند امل به معنای امیدی (رجا) است که در آن مقداری انتظار وجود دارد^۱ و حتی خلیل، لغت شناس مشهور، دو واژه امل و رجا را یکی تلقی نموده است.^۲ صاحب الصحاح هم، امل را هم معنای رجا می‌داند.^۳ صاحب فروق فی اللغه نیز امل را رجا مستمر می‌داند؛^۴ در عین حال، رجا را نیز این‌گونه معرفی می‌کند: «امید، آرزوی امر نیکوست».^۵ رجا از نگاه وی، همان گمان (و نه یقین) به وقوع امر نیکویی است که صاحب آن در شکل‌گیری آن تردید دارد.^۶ پس امل و رجا به‌جای هم به‌کار رفته‌اند.

در این میان، تاج العروس، امل را «انتظار دست‌یابی به امر دور دست» توصیف می‌کند^۷ و رجا را همان امل می‌داند که در عرف آن را «دل‌بستگی به دست‌یابی امر مورد علاقه در آینده» تلقی کرده‌اند.^۸

صاحب مصباح المنیر، با بیان دقیق‌تری بین امل و رجا تفاوت قایل شده است. او می‌نویسد:

۰.«أملتُه»، یعنی انتظار آن را دارم (تَرَقَّبْتُه) و به آن‌چه در دل آدمی در دست‌یابی به امر نیکو شکل گرفته، امل گفته می‌شود و معمولاً امل در جایی به‌کار می‌رود که دست‌یابی به آن بعید است. کسی که تصمیم سفر به شهر دور دست داشته