ناراستی سخت شود، معرفی شده است.
نه. تحقّق عینی و خارجی مفاهیم
در روایت‌ها، از مصداق‌ها و افراد و جریان‌هایی سخن به میان آمده که امام علی علیه السلام با آنها جنگیده است و این قرینه مناسبی برای فهم دقیق‌تر خبر است. در کلامی از امیرالمؤمنین علیه السلام در باره خوارج و ادعایشان _ که می‌گفتند «باید قرآن حَکَم شود و حُکم از آنِ خدا است» _ ایشان توضیح داده که این ادعا، کی معنادار و محقّق می‌شود. در این بیان آمده است:
ما قرآن را حَکم قرار دادیم، و حال آن‌که آن نوشته‌ای است در میان دو جلد که زبانی ندارد و نیاز به مترجم دارد. انسان‌ها از سوی آن حرف می‌زنند. ما این گروه را دعوت کردیم که قرآن میان ما و آنها داوری کند، و ما آن گروهی نیستیم که از کتاب خدای متعال روی گرداند. خداوند پاک فرموده است: «اگر در چیزی کشمکش کردید، آن را به خدا و پیامبر ارجاع دهید».
۰.ارجاع آن به خداوند، یعنی بر اساس کتاب خدا داوری کنیم. و ارجاعش به رسول خدا صلی الله علیه و اله، یعنی به سنّت او پابند باشیم. اگر در کتاب خدا صادقانه حکم شود، این ماییم که شایسته‌ترین به آن هستیم. و اگر به سنّت پیامبر خدا صلی الله علیه و اله داوری شود، ما به آن از همه نزدیک‌تریم.۱
قرینه‌ها و شواهد تاریخی و کلامی یاد شده، نشان می‌دهند که تأویل به معنای تحقّق عینی و خارجی همه آن چیزی است که در دل مفاهیم وجود دارد؛ از نفی حکم از همه، و اختصاص دادنش برای خدا از سوی خوارج، و استخراج حکم جنگ با حاکم از سوی ناکثین و یا زیر بار حکم حکومت مشروع امام علی علیه السلام نرفتن شامیان، تا دخل و تصرف‌هایی که در امور مردم و نیز بیت المال داشتند و به گونه‌ای خود را عینیت قرآن و آموزه‌های آن در عرصه سیاست و اجتماع دانستن، و خود و حکومت را مظهر و نماد تمام عیار قرآن نشان دادن؛ یعنی جلوه قرآن و تأویل عملی آن؛ هر چند صاحب دلائل الصدق لنهج الحق در مناقشه بر گفته‌های فضل بن روزبهان، تأویل خوارج و یا دیگران را مورد تردید قرار داده و گفته است:
۰.و لا أدری أیّة آیة تأوّلها البغاة و الخوارج حتّی استباحوا بها قتال أمیر المؤمنین، و الخروج
