پژوهشی در انتساب چند اثر جدید الإنتشار به ابومحمّد حسن بن علی بن شعبة حرّانی، محدّث شناخته‌شدۀ شیعی - صفحه 55

تردید پراهمیت‌تر دیگر، تشکیک در درستی انتساب کتاب الإختصاص به شیخ مفید است. از آن‌جا که مطالب کتاب پراکنده است و موضوعات مطرح شده در آن سیر منطقی و منسجمی ندارد، در باره انتساب آن به شیخ مفید مباحث فراوانی میان کتاب‌شناسان و محققان درگرفته است؛ برخی به همین دلیل، منکر انتساب این کتاب به شیخ مفید شده‌اند.۱ بدین ترتیب، این مسأله که شیخ مفید از شاگردان ابن شعبة حَرّانی بوده، امری غیرمحتمل است.

چنان که روشن است، در میان امامیه دو اثر به ابو محمد حسن بن علی بن شعبة حرّانی منسوب است: تحف العقول و التمحیص، که تردیدهایی در درستی انتساب کتاب اخیر به ابن شعبه وجود دارد.۲ علاوه بر این دو کتاب، در سال‌های اخیر، چند اثر دیگر نیز با انتساب به وی چاپ شده است: کتاب حقائق أسرار الدین، رسالة موضحة حقائق أسرار الدین و مسائل لأبی محمد الحسن بن شعبة الحرّانی.

سه اثر اخیر به میراث فکری نُصیریه۳ اختصاص دارد و به همین سبب در مجموعه «سلسلة الترث العلوی» به همت دو شخصیت به احتمال فراوان نُصیری به نام‌های شیخ موسی و ابو موسی۴ نشر یافته است. هر چند محققان این مجموعه بحثی در باره تاریخچه و

1.. در این باره ر.ک: «شیخ مفید و کتاب اختصاص»، ص۱۹۲ - ۲۲۵؛ «بررسی اسناد کتاب اختصاص»، ص۲۲۶ - ۲۷۱. از شیخ آقابزرگ تهرانی می‌توان در زمرۀ طرفداران نظریۀ درستی انتساب کتاب به شیخ مفید یاد کرد که آن را عیناً همان کتاب العیون و المحاسن شیخ مفید می‌داند (ر.ک: الذریعة، ج۱، ص۳۵۸ - ۳۶۰، ش۱۸۹۰).

2.. گروهی از عالمان آن را اثر ابوعلی محمد بن همّام إسکافی (م۳۳۶ق) می‌دانند (ر.ک: بحار الأنوار، ج۱، ص۱۷؛ روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، ج۶، ص۱۵۱؛ التمحیص، مقدمه تحقیق، ص۱۱. موحدی ابطحی در مقدمۀ التمحیص با نقد ادلۀ کسانی که کتاب را از آنِ ابن شعبة حرانی می‌دانند و تقویت دلایل مجلسی و دیگران، کتاب را به ابن همّام اسکافی نسبت داده است (التمحیص، مقدمۀ تحقیق، ص۱۱ - ۱۴).

3.. «نُصیریه / نُمیریه» فرقه‌ای نام گرفته از ابو شُعَیب محمد بن نُصَیر فِهری نُمَیری که در زمان حیات امام هادی علیه السلام ادعا کرد که آن حضرت خدا است و او را به پیامبری مبعوث نموده است. او به حُلول، تناسخ و اباحۀ محارم اعتقاد داشت. به نوشتۀ شیخ طوسی، او پس از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام ادعا کرد که باب امام زمان - عجّل الله تعالی فرجه - است و با جهل و الحادی که از او بروز یافت، مورد لعن دومین نایب خاص امام زمان، یعنی ابو جعفر محمد بن عثمان قرار گرفت. نصیریه، در حقیقت، تنها جریان باقی مانده از غلات عراق است که در دوران غیبت صغرا شکل گرفت؛ هر چند تلفیقی از سنت جریان‌های مختلف غلات پیشین و حتی متأثر از باورهای غیراسلامی است (ر.ک: المَقالات و الفِرَق، ص۱۰۰ - ۱۰۱؛ فِرق الشیعة، ص۹۳ - ۹۴؛ الغیبة، ص۳۹۸). در برخی متون نُصیری، از این فرقه به «الخصیبیة الشعیبیة» نیز یاد شده است (ر.ک: الحاوی، ص۷۴).

4.. احتمالاً دو نام مستعار است. از میان نویسندگان نُصیری فردی به نام ابو موسی حریری نگارندۀ کتاب العلویون النُصیریون (بیروت، ۱۴۰۰ق / ۱۹۸۰م) شناخته شده است.

صفحه از 70