سؤالی که در این جا مطرح میشود، این است که چرا امام علیه السلام بر این دعا تکیه دارد؟ چه رابطهای بین روزی و زیبایی اخلافی وجود دارد؟ آیا طلب روزی جزء مکارم اخلاقی است؟ امام خود در پایان دعا جواب این سؤالها را میدهد و میگوید:
۰.فَلَا أَشْتَغِلَ عَنْ عِبَادَتِكَ بِالطّلَبِ، و لَا أَحْتَمِلَ إِصْرَ تَبِعَاتِ الْمَكْسَبِ.۱
و علت دیگر را این گونه بیان میکند:
۰.فَأَسْتَرْزِقَ أَهْلَ رِزْقِكَ، وَ أَسْتَعْطِیَ شِرَارَ خَلْقِكَ، فَأَفْتَتِنَ بِحَمْدِ مَنْ أَعْطَانِی، و أُبْتَلَی بِذَمّ مَنْ مَنَعَنِی، و أَنْتَ مِنْ دُونِهِمْ وَلِیّ الْإِعْطَاءِ و الْمَنْعِ.۲
علت دیگرش را میتوان در مقتضای کلام جست و جو کرد زیرا گوینده در مقام صحبت با محبوب است و برای طولانی شدن این مکالمه، تقاضای خود را به طرق مختلف بیان میدارد تا ضمن تأکید دعای خواسته شده، از این مکالمه لذت ببرد.
سبک و شیوه نگارش هر فرد آن جا نمایان میشود که از بین عناصر سخن بتواند دست به گزینش زده و در انتخاب خود مختار باشد.۳ ترادف لفظی این امکان را برای فرد مهیا میسازد تا ضمن گزینش واژههای متناسب با محتوای مقصود و یا همگون با آواهای متن، سبک متمایز از دیگران را ایجاد کند.
در هفتمین بند از دعای شریف مکارم الاخلاق میخوانیم:
۰.أَبْدِلْنِی مِنْ بِغْضَةِ أَهْلِ الشَّنَآنِ الْمَحَبَّةَ، وَ مِنْ حَسَدِ أَهْلِ الْبَغْیِ الْمَوَدَّةَ، وَ مِنْ ظِنَّةِ أَهْلِ الصَّلَاحِ الثِّقَةَ، وَ مِنْ عَدَاوَةِ الْأَدْنَیْنَ الْوَلَایَةَ.۴
در این بند، واژههای «مَحَبَّة، مَوَدَّةَ و وَلَایَةَ» و در مقابل آن، «عَدَاوَةِ و بِغْضَةِ» مترادف هستند، ولی زبانشناسان بین این واژهها تفاوتهای اندکی قایل هستند که باعث شده امام علیه السلام این الفاظ را در این جایگاههای متفاوت به کار برد.
آنها معتقدند عداوت به معنای فاصله گرفتن از یاری و کمک و ضد آن، ولایت است.۵ بغض نیز به معنای طلب حقارت و پستی است و نقیض آن محبت است که به معنای
1.. چنان کن که طلب روزی نظام عبادت ما را بر هم نریزد و جان ما در طلب کسب روزی خستگی نپذیرد.
2.. همان: مرا به تنگدستی گرفتار نساز تا از روزیخواران تو روزی بخواهم و دست حاجت به سوی مردم پست پیش برم و ناگزیر باشم لب به ثنای بندگان تو بگشایم یا مذمت منع کنندهگان کنم؛ در حالی که تو سرچشمه بخشایشی.
3.. در آمدی بر سبک و سبکشناسی، ص۵۷.
4.. در باره من تغییر ده دشمنی سخت دشمنان را به دوستی و رشک بردن سرکشان از حق را به محبت و بدگمانی نیکان را به اطمینان و دشمنی آشنایان را به دوستی (ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه، ص۱۳۲).
5.. الفروق فی اللغة، ص۱۲۴ و ۱۲۵.