با این حال، دقت در صف‌بندی‌های فکری در این زمینه و پی بردن به ارتباط جدی میان بسیاری از جنگ‌ها و نزاع‌های جهانِ فرهنگ و سیاست با مبانی این مسأله نشان می‌دهد که موضوع ارتباط دین و اخلاق، بیش از آن چه در نگاه ابتدایی به نظر می‌رسد، اهمیت و کاربرد دارد و بدون بررسی دقیق آن نمی‌توان نظامی اخلاقی را بنیاد کرد و بر پایه آن، نظامی اجتماعی را با بصیرت و استحکام بنا نهاد. بر این اساس، بنا داریم نسبت میان دین و اخلاق را از نگاه پیشوایان اسلام به دست آوریم. در مسیر رسیدن به این هدف، برخی از احادیث بخش اصول از کتاب ارزشمند الکافی را تحلیل و بررسی می‌کنیم.

انتخاب کتاب الکافی برای چارچوب این تحقیق، به دلیل اهمیت و اعتبار بالای این جامع حدیثی است. به تصریح حدیث‌شناسان بزرگ، الکافی بهترین، معتبرترین، کامل‌ترین و جامع‌ترین کتاب در میان منابع چهارگانه حدیثی شیعه است^۱ و کتاب‌ها یا اصول حدیثی دیگر از دقت و مزایای این کتاب شریف عاری هستند.^۲ مهم‌ترین بخش کتاب الکافی _ که مجلدات ابتدایی آن را تشکیل داده و هزاران حدیث اعتقادی و اخلاقی را در ابوابی منظم ارائه کرده است _ به نام «اصول» شناخته می‌شود. بزرگ‌ترین فصل اصول الکافی کتاب ایمان و کفر نام دارد که بیش از ۱۶۰۰ حدیث مرتبط با مسائل اخلاقی و تربیتی را در قالب ۲۰۹ باب در خود جای داده است. علاوه بر آن، در فصولی چون: «کتاب العقل و الجهل» و «کتاب الحجة» نیز نکاتی ارزشمند در زمینه‌های مرتبط با مبانی اخلاق وجود دارد که مبنای این پژوهش خواهد بود.

البته منظور ما از دین، معنای خاصی از این مفهوم پیچیده و گسترده است؛ چرا که می‌توان دین را به گونه‌ای تعریف کرد که هر نوع باور به نیروهای ماورای طبیعی را _ که همراه با حسی مقدس و مناسک متناسب با آن باشد _ در بر بگیرد.^۳ اما منظور از دین، در این بحث، تنها ادیان الهی است که جنبه وحیانی دارند و آموزه‌هایی فراتر از یافته‌های عقلانی را در باره نحوه سلوک انسانی و حقایق هستی ارائه می‌دهند. از آن جا که اخلاق را مجموعه‌ای از مفاهیم و بایدها و نبایدهای عقلی در زمینه رفتار و حالات اختیاری انسان می‌دانیم، وقتی منبعی غیر از عقل در این باره اعمال نظر می‌کند، رابطه این دو منبع، موضوعیت و اهمیت می‌یابد.