مطرح شدن نزاع‌های کلامی بر جایگاه والای عقل و توانایی آن در درک خوبی‌ها و بدی‌ها تأکید می‌کردند _ با معتزله در پذیرش حسن و قبح ذاتی افعال هم‌نظر بودند، ولی این موضوع را دلیلی بر اختیار، به معنایی که معتزله می‌گفتند، نمی‌دانستند. خواجه نصیر الدین طوسی، به ‌عنوان برجسته‌ترین نماینده کلام شیعه در کتاب تجرید الاعتقاد تصریح می‌کند که اگر حسن و قبح رفتارها را عقلی و ذاتی ندانیم و بخواهیم با تکیه بر دین آنها را اثبات کنیم،‌ هر گونه خوبی و بدی را از اساس نفی کرده‌ایم.^۱ مبنای این استدلال، دوری بودن وابستگی اخلاق به دین و منوط بودن اعتماد به سخن پیشوایان دین بر اخلاقی و صادق بودن آنها است. علامه حلی در توضیح این استدلال می‌گوید اگر حسن و قبح تنها از طریق شرع ثابت شود، پس سپردن معجزه به دروغ‌گویان نیز قبیح نخواهد بود. از این رو، راه شناخت پیامبران و اصل دیانت مسدود است.^۲

با این حال، در قرون اخیر، جریانی تأثیرگذار در حوزه‌های علمی شیعی شکل گرفته که همت اصلی خود را مقابله با عقل‌گرایی و ترجیح متون دینی بر یافته‌های عقلانی قرار داده است. این جریان _ که با عنوان اخباری‌گری شناخته می‌شود _ در قرن یازدهم هجری توسط ملا امین استرآبادی پایه‌گذاری شد و به دلیل جلوه جذابش در ترویج رجوع به روایات اهل بیت علیهم السلام، به سرعت گفتمان غالب در حوزه‌های علمیه شیعه را تغییر داد. مبنا و روش اخباریان در برخورد با عقل، اخلاق و دین، تفاوت چندانی با اشاعره نداشت و اختلافشان با عقاید آنها یا هر مکتب دیگر، فقط به دلیل تکیه بر محتوای متفاوت روایات اهل بیت علیهم السلام بود.^۳

دوران تسلط مطلق این تفکر بر فضای فکری امامیه بیش از دو قرن دوام نیاورد و در اواخر سده دوازدهم با تلاش افرادی چون وحید بهبهانی، بار دیگر راه بهره‌گیری از عقل در شناخت حقایق گشوده شد. با این حال، آثار و مبانی این گرایش هم‌چنان در شاکله معرفتی و لایه‌های پنهان فکری گروهی از عالمان شیعه باقی ماند و هم‌اکنون نیز نزاع میان عقل‌گرایان و سنت‌گرایان در قالب‌ها و موضوعات گوناگون در جریان است و چندی یک‌بار، در مباحثی چون فلسفه اخلاق، حقوق بشر، فلسفه فقه و سیاست و مانند آن ظهور و بروز می‌یابد. البته با توجه به تصریح قرآن و حدیث بر اعتبار عقل و موضع روشن دانشمندان بزرگ شیعه در این